Motyw literacki: przyroda

W dwóch poprzednich częściach cyklu skoncentrowaliśmy się na ważnych i uniwersalnych doświadczeniach w życiu człowieka. Dzisiaj poszerzamy perspektywę. Przyjrzymy się, w jaki sposób motyw przyrody funkcjonował w różnych okresach literackich.

Natura to temat wdzięczny i popularny w literaturze. Oczywiście jej wizerunek zmieniał się w kolejnych epokach, co wiązało się z danymi tendencjami czy zainteresowaniami pisarzy. Przyroda to nie tylko tło wydarzeń, lecz nieraz autonomiczny bohater, który wpływa na losy ludzi lub też odzwierciedla ich stany emocjonalne. Może reprezentować przy tym rozmaite sensy symboliczne – nie zawsze oczywiste. Zobacz, jak wygląda obraz przyrody w literaturze.

Starożytność

Księga Rodzaju, Biblia

Przyroda w Biblii to dzieło Boga, stanowi przejaw Jego mocy, łaskawości oraz mądrości, ponieważ każdy element zajmuje odpowiednie dla siebie miejsce. Zgodnie z wolą Stwórcy człowiekowi została nadana szczególna misja, ponieważ ma on być panem i opiekunem świata. Początkowo pierwsi ludzie cieszyli się niczym niezmąconym stanem szczęścia, jednak sprzeciwienie się nakazowi Pana doprowadziło do ich wygnania z ogrodu Eden.

Pieśń zimowa (Vides ut alta…), Horacy

Motyw przyrody w literaturze widoczny jest również z wierszach Horacego. Świat natury stanowi w utworze istotny punkt odniesienia. Zimowy pejzaż skłania bowiem do zadumy i docenienia uroków życia, co jest przejawem epikureizmu. Należy więc rozkoszować się dobrym winem, ciepłem oraz towarzystwem. Znacząca staje się także wzmianka o wietrze, który – poskromiony przez bogów – nie zagraża cyprysom ani jesionom. Można z niej wysnuć uniwersalną refleksję o tym, iż człowiek powinien ze spokojem wszystko przyjmować i zawierzyć swój los wyższym siłom.

Średniowiecze

Kwiatki świętego Franciszka

Przyroda jest bardzo ważna dla świętego, ponieważ darzy ją ogromną miłością; asceta postrzega naturę jako niezwykły dar i przejaw mądrości Stwórcy. Franciszek nie odnosi się do niej w przedmiotowy sposób, lecz wszystkie istnienia traktuje jako siostry oraz braci. Ze zrozumieniem zwraca się do ptaków, czy innych bytów, jako równorzędnych partnerów. Wyraża przy tym zachwyt różnorodnością świata, jego celowością.

Dzieje Tristana i Izoldy

Natura w tym dziele pełni kilka funkcji – nie jest więc tylko tłem zdarzeń. Można zauważyć, że ma moc wymierzania sprawiedliwości (uprowadzenie Tristana oraz burza). Ponadto prowadzi do połączenia pary tytułowych kochanków, zdaje się im sprzyjać. To las staje się ich kryjówką, schronieniem przed innymi ludźmi, jednak jego symbolika sugeruje także zagubienie moralne bohaterów. Nie mniej znaczący jest krzak głogu – roślina ta, łącząca groby Tristana i Izoldy, świadczy o sile uczucia, którego nie pokonała nawet śmierć.

Motyw literacki: miłość (czytaj)

Renesans

Żywot człowieka poczciwego, Mikołaj Rej

Dzieło autorstwa Reja wskazuje na specyficzną relację człowieka z naturą. Przede wszystkim piszący zwraca uwagę na jej praktyczne aspekty, a więc dobrodziejstwa, jakie może zapewnić gospodarzowi. Z tego też powodu koncentruje się na uprawie i działaniach, które zapewniają wszystko, co niezbędne do życia. Autor zwraca przy tym uwagę na różnorodność przyrody, ponieważ w każdej porze roku można z niej czerpać rozmaite dobra.

Na lipę, Jan Kochanowski

Przyroda stanowi naturalne otoczenie człowieka, które przynosi mu wiele korzyści. Przede wszystkim oferuje mu schronienie przed upałem. Tytułowa lipa zapewnia także swemu gościowi ukojenie oraz relaks, otacza go czułą opieką. Świadczy to o silnej relacji człowieka z naturą – cechuje się ona harmonią, poczuciem jedności. Tym samym wizja środowiska zdaje się być sielankowa, ponieważ nic jej nie zakłóca.

Barok

Epitafium Rzymowi, Mikołaj Sęp Szarzyński

Utwór barokowego twórcy wyraża uniwersalną prawdę na temat przemijania, które jest wpisane w doczesność. W tym celu poeta zestawia ze sobą zniszczony, upadający Rzym oraz Tyber. Zabieg ten świadczy o tym, że dzieła człowieka są kruche. W przeciwieństwie do nich natura zdaje się być niezmienna, wieczna, niepowstrzymana – istniała przed człowiekiem, ale również po jego odejściu pozostanie.

Oświecenie

Bajki, Ignacy Krasicki

Świat roślin oraz zwierząt to stały element bajek Krasickiego. Są one kluczowym czynnikiem w tych utworach, ponieważ uosabiają określone postawy, cechy, przywary typowe dla ludzi. Ich wprowadzenie umożliwia wyrażenie uniwersalnych treści w taki sposób, aby krytyka nie stała się personalna. Ponadto w ten sposób bajki łączą ze sobą dwie funkcje: nie tylko kształtują pożądane wzorce postępowania (dydaktyzm), lecz również stają się źródłem rozrywki (zabawa).

Do Justyny. Tęskność na wiosnę, Franciszek Karpiński

Rozkwitająca przyroda staje się źródłem niewesołych rozważań podmiotu lirycznego. Pogłębia bowiem jego smutek oraz cierpienie związane z nieobecnością ukochanej kobiety; uroda otoczenia kontrastuje z poczuciem pustki mówiącego. Z tego też powodu podmiot liryczny prosi wiosnę, aby także jemu przywróciła urodzaj, dzięki czemu odzyska równowagę ducha.

Romantyzm

Lilije, Adam Mickiewicz

Świat natury pełni szczególną rolę w balladzie. Przyroda w literaturze stanowi tło dramatycznych zdarzeń, ale także buduje poczucie grozy, niesamowitości. Przyroda to niemy świadek zbrodni – bohaterka wykorzystuje ją, aby zataić swój niemoralny czyn. Ponadto można zauważyć, iż otoczenie kobiety odzwierciedla jej stan emocjonalny. Ostatecznie środowisko wymierza także sprawiedliwość morderczyni, stoi więc na straży odwiecznych praw moralnych, pełni rolę sędziego.

Balladyna, Juliusz Słowacki

Przyroda w świecie wykreowanym przez Juliusza Słowackiego to nie tylko towarzysz zmagań bohaterów, tło zdarzeń, element wpływający na atmosferę. Zdaje się ona znać dusze bohaterek dramatu, a przy tym wyczuwa ich nastroje. Ponadto przekazuje postaciom pewne znaki. Zgodnie zaś z romantyczną koncepcją dba o to, aby zbrodniarka została ukarana – jest więc jednocześnie sędzią i katem.

Motyw literacki: śmierć (czytaj)

Pozytywizm

Nad Niemnem, Eliza Orzeszkowa

Powieść Orzeszkowej zawiera wiele rozbudowanych opisów świata natury, co wiąże się z pozytywistycznym zamiłowaniem do jak najwierniejszego i dokładnego odwzorowania rzeczywistości. Bohaterowie są związani ze swym otoczeniem, które jest sielankowe – tworzy wręcz mit arkadyjski, zaś sama przestrzeń nabiera sakralnego wymiaru. Przyroda to ponadto świadek zdarzeń historycznych, a przy tym strażnik miejsc pamięci. Kontakt z nią pozytywnie wpływa na siły oraz ducha, uszlachetnia jednostkę.

Latarnik, Henryk Sienkiewicz

Krajobrazy w noweli autorstwa Sienkiewicza to przede wszystkim tło zdarzeń, lecz również element wpływający na poetyckość przedstawienia. Przyroda oddziałuje na uczucia bohatera, przynosi mu ukojenie, spokój. Stworzenia zaś, jak na przykład mewy, umilają mężczyźnie samotność, zaś piękno i egzotyka otoczenia stają się przyczyną jego zadumy oraz poczucia mistycznej więzi ze światem.

Młoda Polska

Chłopi, Władysław Reymont

Życie bohaterów powieści jest ściśle powiązane z przyrodą, która zapewnia im byt. Przede wszystkim natura wpływa na codzienne obowiązki chłopów, porę ich pracy, oddziałuje także na stany emocjonalne postaci. Wyznacza w ten sposób rytm egzystencji gromady, przypomina o cykliczności zachodzących przemian. Jednocześnie ulega uwzniośleniu, a nawet sakralizacji.

Hala, Kazimierz Przerwa-Tetmajer

Górskie pejzaże bez wątpienia fascynowały młodopolskich artystów, ponieważ dawały im poczucie swobody oraz zetknięcia się z potęgą natury. W wierszu Przerwy-Tetmajera piękno hali zapewnia niepowtarzalne doznania estetyczne. Pozytywnie wpływa także na duszę podmiotu lirycznego, ponieważ rozwesela ją. Natura pobudza również człowieka do marzeń, powoduje, że można zapomnieć o całym świecie i pogrążyć się w zadumie.

XX-lecie międzywojenne

Mrówka, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska

Obiektem zainteresowania poetki staje się mrówka, do której bezpośrednio podmiot liryczny kieruje swoją wypowiedź. Los tego niepozornego owada prowokuje osobę mówiąca do refleksji na temat egzystencji. Samotna mrówka, mierzy się z wielkimi zagrożeniami; jest heroiczna w swym nieskończonym trudzie. Z kolei podmiot liryczny, chociaż postrzega siebie jako bóstwo, odczuwa własny ciężar. Jego sytuacja jest więc zbliżona do doświadczeń owada.

W malinowym chruśniaku, Bolesław Leśmian

Malinowy chruśniak to miejsce schadzki bohaterów – zapewnia im odosobnienie, schronienie przed wzrokiem innych ludzi. Elementy świata przyrody wzmacniają nastrojowość przedstawienia oraz erotyczny wymiar doświadczenia łączącego parę. Maliny stanowią bowiem narzędzie pieszczoty, wzajemnego odkrywania siebie przez bohaterów, prowadzą do miłosnego upojenia.

Wojna i okupacja

Pokolenie, Krzysztof Kamil Baczyński

Różne obrazy przyrody widoczne są również w literaturze wojennej. Bogactwo świata przyrody akcentuje dramatyzm czasu wojny, grozę z tym związaną. Poeta w tym utworze ukazał obfitość ziemi, którą reprezentują ciężkie kłosy zboża, owoce, kwiaty. Ten sielankowy, zdawałoby się, obraz zakłócają jednak elementy przypominające o koszmarze tamtego czasu. Obcięta i powieszona na świerku głowa, czerwona rosa wprowadzają atmosferę niepokoju; wzmacnia ją zachowanie ludzi, którzy wyzbyli się człowieczeństwa, zaś stają się niczym dzikie i bezwzględne zwierzęta.

Wczorajszemu, Tadeusz Gajcy

Utwór Gajcego przedstawia dwie wizje człowieka, które dzieli doświadczenie wojenne. Reprezentant minionej generacji zna piękno i harmonię przyrody. Tworzy więc ona znajomą i bezpieczną przestrzeń, w której nie czyhają żadne zagrożenia. Z tego też powodu natura budzi zaufanie oraz pozytywne uczucia. Koszmar wojenny zmienia tę relację. Podmiot liryczny odkrywa bowiem nieprzyjazny świat. Okazuje się także, że nie można wierzyć naturze, co sugeruje nową rolę poety i jego dzieł. Jego twórczość nie powinna stanowić tylko wspomnienia przeszłości (symbolizowanej przez harmonijną przyrodę), lecz odpowiadać na aktualne potrzeby narodu.

Współczesność

Apollo i Marsjasz, Zbigniew Herbert

Natura to świadek artystycznego pojedynku boga z człowiekiem. Jednocześnie tylko ona potrafi okazać wrażliwość, współczucie dla ukaranego przez Apollina Marsjasza. Jego cierpienie jest tak poruszające, iż bezpośrednio oddziałuje na drzewa oraz słowika – są wstrząśnięte męką ludzkiej istoty.

Róża, Tadeusz Różewicz

Zestawienie w utworze rośliny oraz zmarłej o tym samym imieniu akcentuje kruchość ludzkiej egzystencji, ale przy tym ulotność pamięci o tych, którzy odeszli. Bohaterka wiersza umiera bowiem w ciszy, zaś jej zgon staje się przyczyną rozpaczy ojca. W przeciwieństwie jednak do rośliny nie może ponownie rozkwitnąć, wrócić do żywych.

Teksty kultury

Literatura

• Gloria, Edward Stachura
• Cudzoziemka, Maria Kuncewiczowa
• Noce i dnie, Maria Dąbrowska
• Życie pasterza. Opowieść z krainy jezior, James Rebanks

Film

• Niebiańskie dni, reż. Terrence Malick
• Wszystko za życie, reż. Sean Penn
• Everest, reż. Baltasar Kormákur
• 127 godzin, reż. Danny Boyle

Malarstwo

• Kuropatwy na śniegu, Józef Chełmoński
• Skały kredowe na Rugii, Caspar David Friedrich
• Huśtawka, Jean-Honoré Fragonard
• Tygrys podczas burzy tropikalnej, Henri Rousseau