Gwara kurpiowska

Chto jest chyzsy: kacåk, gulåk, gąśåk, królåk cy boćańåk? Przedmiotem refleksji w tym artykule nie będzie rozstrzyganie o tym, kto jest szybszy: kaczątko, indyczątko, gąsiątko, króliczątko czy bocianiątko. Dziś dowiemy się, na czym polega gwara kurpiowska – to właśnie w niej zapisano rozpoczynające tekst zdanie. Jeśli zastanawiacie się, skąd w piśmie te dziwne znaczki i inna niż w polszczyźnie forma wyrazów, w tym artykule znajdziecie odpowiedź.

Zasięg gwary kurpiowskiej

Kurpie to region geograficzny i dialektologiczny, który znajduje się na styku trzech województw: warmińsko-mazurskiego, podlaskiego i mazowieckiego. Biorąc pod uwagę podział Polski na rejony dialektalne, gwara kurpiowska usytuowana jest na obszarze dialektu mazowieckiego. Badacz gwary kurpiowskiej, Henryk Friedrich, jeszcze przed drugą wojną światową wyznaczył rejon Kurpi, którego trzy granice tworzą rzeki Orzyc (z miejscowością Jednorożec na lewym brzegu), Narew i Pisa (łącznie z kilkoma wsiami na lewym brzegu: Kozioł, Ptaki, Gietki, Rudka, Serwatki i Baliki). Natomiast północna granica przebiega przez miejscowości Zaręby, Perły i Łączki. Kurpiowszczyzna – jak zaznaczają sami mieszkańcy tamtych terenów – pod względem językowym jest wewnętrznie zróżnicowana. Na kształtowanie się gwary kurpiowskiej wpływ miało osadnictwo mazowieckie (południe) i mazurskie (północ). Stąd na Kurpiach występują podziały językowe, które obrazuje poniższa mapka:

Ryc. 1. Zasięg gwary kurpiowskiej

Pismo

Jako że w gwarze kurpiowskiej występuje więcej samogłosek niż w języku ogólnym i mają one inne brzmienie, profesor Jerzy Rubach opracował system zapisu mowy mieszkańców Kurpi. Główne ustalenia badacza dotyczyły oznaczenia głosek typowych dla gwary kurpiowskiej. I tak powstały:

• Ëë – tzw. szwa, którą wymawia się jako dźwięk pośredni między głoską e a głoską a, np. tën, dziëń, potëm.
• Éé – tzw. e-kreskowane, które wymawia się jako dźwięk pośredni między głoską e a głoską y, np. chléb, ślédź, sérwatku (‘serwatka’);
• Åå – tzw. a-tylne, które wymawia się jako dźwięk pośredni między głoską o a głoską a, np. ksiåtków (‘kwiatków’), jåjka, gårścio (‘garścią’);
• Ïï – ten znak wymawia się jako dźwięk pośredni między głoską i a głoską y, np. śïlny, dźïś, ćïcho.

Charakterystyka fonetyki

Oprócz wskazanych wyżej właściwości pisma, mających swoje odzwierciedlenie w wymowie niektórych głosek, innymi ważnymi cechami, które łączą gwarę kurpiowską z dialektem mazowieckim, są obecność mazurzenia i ubezdźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa. Mazurzenie polega na wymowie głosek sz, ż, cz, dż jako s, z, c, dz, np., zyceniå, cerwóny, nozycki. Z mazurzeniem łączy się zjawisko tzw. siekania, czyli wymowa głoski sz jako ś, np. burśtyny (‘bursztyny’), śtyry (‘cztery’), podeświe (‘podeszwie’). Natomiast wymowa ubezdźwięczniająca – jak sama nazwa wskazuje – to bezdźwięczna artykulacja wygłosu wyrazu przed nagłosem spółgłoskowym lub sonornym (m, n, l, ł, r), np. teros jus; gospodosz idzie; kos malin. Inne właściwości gwary kurpiowskiej w zakresie fonetyki obrazuje poniższa tabela:

Charakterystyka gramatyki

Gwara kurpiowska oprócz charakterystycznej wymowy cechuje się także innym sposobem odmiany i tworzenia wyrazów. Pojawiają się nieznane w polszczyźnie ogólnej końcówki fleksyjne i derywaty słowotwórcze. Te ostatnie nie są zbyt liczne, gdyż – jak zaznaczali badacze – odrębność gwary kurpiowskiej w zakresie słowotwórstwa nie jest duża. Występują także innowacje w zakresie składni. Właściwości kurpiowskiej gramatyki, które można także dostrzec w innych gwarach dialektu mazowieckiego, obrazuje poniższa tabela:

Gwara kurpiowska – słownictwo

Gwara mieszkańców Kurpi zachowuje swoją odrębność także dzięki specyficznemu słownictwu. Usytuowanie Kurpiowszczyzny na terenie oddzielonym naturalnymi granicami (rzeki) pozwoliło na zachowanie wielu wyrazów archaicznych. Charakterystycznymi dla gwary kurpiowskiej słowami są:

• kur – kogut;
• rejbåky – kluski ziemniaczane;
• chójka – sosna;
• rejbaśka – tarka;
• grycka – biedronka;
• kolébåc – biegun kołyski;
• bełk – brzuch;
• keca – spódnica;
• lyter – garnuszek;
• tynka – niewielkie drewniane naczynie na wodę;
• gula – indyczka.

Na ratunek gwarze!

Słysząc słowo gwara, przeciętny Polak mieszkający w mieście w pierwszej kolejności myśli o gwarze podhalańskiej albo śląskiej. Mowa ludności na tych obszarach jest dobrze zachowana, zbadana, rozpropagowana dzięki literaturze i poezji, a także eksploatowana w mediach. Tymczasem w obrębie języka polskiego występuje wiele pomniejszych gwar, które są równie interesujące, a przede wszystkim stanowią ważny element identyfikacji kulturowej. Należy do nich m.in. gwara kurpiowska, która wskutek zmian cywilizacyjnych stopniowo zanikała. Społeczność zamieszkująca Kurpiowszczyznę w 2. połowie XX wieku podjęła próby ratowania swojego języka. Zauważono, że ludzie wyjeżdżający do miasta szybko wyzbywają się rodzinnej mowy, a prawdziwą gwarę można usłyszeć tylko u przedstawicieli starszego pokolenia. Zainicjowano działania mające na celu utrwalenie wiedzy o kulturze i tradycji tamtego regionu. Powołano Związek Kurpiów, otwarto Muzeum Kultury Kurpiowskiej, a także Radę Dialektu Kurpiowskiego, która opracowała Zasady pisowni kurpiowskiego dialektu literackiego. Wydano artystyczne opracowania tekstów, słowniki, a nawet podręcznik do nauki języka kurpiowskiego w szkole. Choć współcześnie zdecydowana większość osób na Kurpiach posługuje się polszczyzną ogólną, to wzrasta zainteresowanie tym regionem i coraz więcej młodych ludzi postrzega gwarę jako ważny element lokalnej tradycji oraz działa na rzecz swojej małej ojczyzny.

Trzymajmy kciuki za to, aby działania Kurpiów na rzecz zachowania swojej mowy przyniosły jak najlepsze efekty.

Materiały źródłowe