Gwara kaszubska – kaszëbskô mòwa

Do tej pory nasze rozważania dotyczące zróżnicowania języka polskiego związane były z gwarami, m.in. gwarą podhalańską, gwarą śląską czy kociewską. W tym artykule skupimy się na na mowie Kaszubów, która status języka regionalnego (mimo wielu sporów wśród językoznawców) otrzymała w 2005 roku. Wpływ na to miała nie tylko oryginalność mowy Kaszubów i posiadanie własnego piśmiennictwa, ale przede wszystkim poczucie odrębność etnicznej i kulturowej użytkowników oraz świadome dbanie o literaturę, język i tradycję zarówno wśród szerokiej grupy ludzi, jak i wśród inteligencji i elit. Regionalny patriotyzm mieszkańców Pomorza odegrał znaczącą rolę w procesie nadawania dialektowi kaszubskiemu statusu języka. Konsekwencją tego są m.in. tabliczki z nazwami miejscowości w dwóch językach, możliwość nauczania języka kaszubskiego na wszystkich poziomach edukacji oraz prowadzenie liturgii w języku regionalnym.

Zasięg języka kaszubskiego

Kaszubi zamieszkują obszar Pomorza Gdańskiego, którego naturalną granicę od wschodu tworzy Wisła, na zachodzie – Piaśnica, na południu – Brda, zaś na północy – Morze Bałtyckie. Teren ten zamieszkuje ponad sto tysięcy osób (dane na rok 2011), posługujących się na co dzień językiem kaszubskim, który – co należy podkreślić – jest wewnętrznie zróżnicowany. Językoznawcy wyszczególniają ogólny podział Kaszubszczyzny na trzy obszary: północny (najbardziej archaiczny), centralny (występują na nim liczne innowacje językowe) oraz południowy (najbardziej spolonizowany). W ich obrębie występują liczne pomniejsze gwary (według ustaleń badaczy jest ich aż 36) np. od południa kolejno: gwara konarska, kościerska, kartusko-goręczyńska, strzepska, luzińsko-wejherowska, pucka czy żarnowiecka. Zasięg kaszubszczyzny, przytoczony podział i umiejscowienie poszczególnych gwar obrazuje poniższa grafika:

Ryc. 1. Zasięg języka kaszubskiego

Mimo że mowa Kaszubów jest wewnętrznie zróżnicowana, to od połowy XIX wieku badacze i sympatycy języka kaszubskiego starali się stworzyć wspólny, ponadgwarowy opis standaryzujący mowę ludności Kaszub, przede wszystkim w wariancie pisanym, ten jednak ma się przekładać na odmianę mówioną. Dużą zasługę w tym względzie ma Florian Ceynowa – lekarz, działacz społeczny i kulturalny, słowianofil – któremu Kaszubowie zawdzięczają stworzenie podwalin pod normalizację rodzimego języka. Główną rolę w promowaniu kaszubskiej mowy odegrało jednak Stowarzyszenie Kaszubsko-Pomorskie założone w latach sześćdziesiątych XX wieku. Licząca ponad pięć tysięcy członków organizacja pozarządowa aktywnie wspiera i organizuje działania związane z krzewieniem świadomości językowej wśród mieszkańców tamtych terenów. Należy do nich m.in. wydawanie czasopism, prowadzenie kół zrzeszających sympatyków języka kaszubskiego, a przede wszystkim powołanie Rady Języka Kaszubskiego, która czuwa nad wszystkimi strategiami rozwoju języka i kultury.

Pismo

Język kaszubski można nazwać samogłoskowym, ponieważ występuje w nim więcej samogłosek niż w polszczyźnie ogólnej. Posiada bowiem wszystkie fonemy znane w języku polskim i dodatkowo sześć liter na oznaczenie nieznanych w polszczyźnie głosek. Pierwszą z nich jest Ëë (tzw. szwa), które wymawia się podobnie jak na Kurpiowszczyźnie jako dźwięk pośredni między głoską e a głoską a, np. mëmka (‘mama’), dzëk (‘dzik’), mëslowi (‘myśliwy’) Pozostałe nieznane w polszczyźnie litery przedstawiono poniżej:

• Ãã – tzw. a-nosowe, które wymawia się jako [an/yn], np. gãs (‘gęś’), ksążã (‘książę’), mãczelnik (‘męczennik’);
• Éé – wymawiane jako dźwięk między głoską e a głoską i, np. kamiéń, pòscél (‘pościel’), szãropiérz (‘nietoperz’);
• Òò – wymawiane jako [łe], taki sposób wymowy nazywany jest labializacją, np. kòżëch (‘kożuch’), gòłąbk (‘gołąbek’), gòspòdôrz (‘gospodarz’);
• Ôô – tzw. o z dakã, wymawiane jako dźwięk zbliżony do e, np. kamrôt (‘kamrat’), ewanieliô (‘ewangelia’), krôj (‘kraj’);
• Ùù – wymawiane jako [łu/łi], np. mùzykańt (‘muzykant’), mùszla, bùk.

Charakterystyka fonetyki

Pewne innowacje w zakresie zakresie pisma niosą za sobą zmiany w wymowie, czyli w fonetyce. Najważniejszą właściwością mowy Kaszubów jest tzw. kaszubienie, czyli wymowa spółgłosek ś, ź, ć, dź jako s, z, c, dz, np. cuszô (‘cisza’), dzura (‘dziura’), zemia (‘ziemia’). Inne właściwości omawianego języka w zakresie fonetyki obrazuje poniższa tabela:

Charakterystyka gramatyki

Fleksja i składnia kaszubska rozumiana tutaj szeroko jako gramatyka również różni się znacząco od języka ogólnego. W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na archaiczną odmianę czasownika być, która w języku kaszubskim prezentuje się następująco: bëc: jem, jes, je, jesma lub jesmë, jesta, są. Pozostałe cechy typowe dla omawianego języka przedstawiono w poniższym zestawieniu:

Charakterystyka słownictwa

Pierwsze słowa zapisane w języku kaszubskim pochodzą już z XVI wieku, nie dziwi więc fakt, że słownictwo kaszubskie jest niezwykle liczne. W Słowniku gwar kaszubskich Bernarda Sychta można odnaleźć aż 65 tys. haseł. Ze względu na długą historię w mowie mieszkańców Pomorza pojawia się dużo archaizmów, np.:

• przëdôca – posag;
• kôłp – łabędź;
• bakac – wymyślać;
• kosmatka – agrest;
• ponarwa – larwa;
• dôcô – datki;
• dëdac – dumać, myśleć.

Teren Kaszubszczyzny przez wiele wieków podlegał niemieckim wpływom (kolonizacja niemiecka, panowanie Krzyżaków, zabory), stąd w języku pojawia się wiele germanizmów, np.:

• brutka – narzeczona;
• wancka – pluskwa;
• ridować – jeździć konno;
• haft – zeszyt;
• fajrować – świętować;
• szitus – ubikacja.

Na uwagę zasługuje także niezwykle bogata frazeologia kaszubska. Według ustaleń językoznawców ok. 40% obecnych w mowie Kaszubów związków frazeologicznych nie ma swoich odpowiedników w języku ogólnym. Do takich połączeń wyrazowych należą np.:

• starô baba – wschodni deszcz;
• bëc tegò bòga – być o czymś przekonanym;
• cëszi kòta – robić coś bardzo cicho;
• zarżnąc sã w pôlc – skompromitować się;
• òdstawiac pòlkã – awanturować się;
• kaszëbskô bëlnota – uczciwe życie.

Kaszubi na rzecz swojego języka

Mieszkańcy Kaszub, chcąc rozpowszechniać wiedzę o języku i kultywować tradycję, podejmują rozmaite aktywności. Na wyższym szczeblu jest to przede wszystkim wprowadzenie lekcji języka kaszubskiego do szkół, a także otwarcie kierunku etnofilologia kaszubska na Uniwersytecie Gdańskim. Ponadto na Pomorzu powołano Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, którego celem jest rozwijanie tamtejszej kultury i tradycji. Organizacja aktywnie prowadzi swoją stronę na Facebooku i inicjuje rozmaite wydarzenia, mające rozpowszechnić wiedzę o języku, np. wydawanie miesięcznika „Pomerania”, promocje książek, letnie szkoły kaszubskiego, szkolenia, koncerty czy występy zespołów regionalnych. Aktywnie na rzecz kaszubskiej kultury działa także Klub Studencki Pomorania. Jego członkowie przygotowują audycje radiowe w rodzimej mowie, kursy języka kaszubskiego, konkursy wiedzy o regionie czy rozmaite spotkania. Na kaszubach można obejrzeć programy telewizyjne w rodzimym języku i posłuchać audycji radiowych nadawanych z rozgłośni Radio Kaszëbë. Drukowana jest również gazeta “Eksperss kaszubski”, która ma swoją wersję internetową. Dodatkowo nie brakuje inicjatyw oddolnych, podejmowanych przez mieszkańców regionu, którzy chcą dzielić się swoją wiedzą o kaszubskiej tradycji i kulturze. Na platformie YouTube można odnaleźć szereg filmów, których twórcy niejednokrotnie w sposób zabawny opowiadają o swojej małej ojczyźnie. Wpisując w wyszukiwarkę frazę język kaszubski, można odnaleźć videolekcje, piosenki, wywiady, a nawet fragment filmu “Shrek” z kaszubskim dubbingiem. Jeśli więc interesuje cię język mieszkańców Kaszub, w internecie można odnaleźć wiele ciekawych informacji na ten temat.

Materiały źródłowe