W artykule
Wiecie już, jak rozpoznać gwarę podhalańską. Teraz przyszła kolej na bliższe przyglądnięcie się mowie Ślązaków. W tym artykule poznacie dialekt śląski i jego najważniejsze cechy.
Na wstępie naszych rozważań warto pochylić się nad dwoma istotnymi zagadnieniami. Po pierwsze jest to kwestia nazewnictwa. W poprzednim artykule dotyczącym mowy górali podhalańskich posługiwaliśmy się terminem gwara, natomiast w tym przypadku mówimy o dialekcie. Język Ślązaków jest dialektem, ponieważ w jego obrębie można wyszczególnić kilka mniejszych gwar, np. gwary cieszyńskie, gwary pogranicza śląsko-małopolskiego czy gwary gliwickie. Niemniej wszystkie te odmiany posiadają wspólne cechy, które staną się przedmiotem opisu w tym artykule. Po drugie należy odpowiedzieć na pytanie, jaki zasięg ma dialekt śląski. Doskonale obrazuje go poniższa mapa:
Ryc. 1. Zasięg dialektu śląskiego
Osoby posługujące się gwarami dialektu śląskiego zamieszkują południowo-zachodnią Polskę, a także przygraniczny obszar Czech i Słowacji – w okolicy Czadcy. Od zachodu granice dialektu wyznaczają miejscowości Syców, Niemodlin i Prudnik; od południowego zachodu – Bogumin, Jabłonków i Czadca; od wschodu – Lubliniec, Tarnowskie Góry, Piekary, Bytom, Siemianowice, Katowice, Pszczyna, Bielsko-Biała, Szczyrk. Natomiast granicę północno-wschodnią wyznacza linia: Syców – Kluczbork – Lubliniec.
Charakterystyka słownictwa
Podstawową i najprędzej zauważalną cechą różnicującą regionalną odmianę języka od polszczyzny ogólnej jest słownictwo. W dialekcie śląskim ze względu na położenie i historyczne uwarunkowania występuje wiele słów pochodzących z języka niemieckiego i czeskiego. Pojawiają się także słowa typowe dla przemysłowego charakteru Śląska, czyli związane z pracą przy wydobywaniu węgla. Oto kilka przykładów:
- ajerkuchy – naleśniki;
- binder – krawat;
- cug – pociąg;
- fedrować – wydobywać węgiel;
- gańba – wstyd;
- gibko – szybko;
- gruba – kopalnia;
- na łostatni drik – na ostatnią chwilę;
- pokidać sie – poplamić się;
- rajfle – spodnie jeansowe;
- ruła – piekarnik;
- wuszt – kiełbasa;
- zista – babka ucierana.
Charakterystyka fonetyki
Słysząc Ślązaka, mamy poczucie innej niż w języku ogólnym wymowy. Łączy się to między innymi ze specyficzną artykulacją samogłosek a, o, e. Tę i inne właściwości fonetyczne dialektu śląskiego obrazuje poniższa tabela:
Osoba mówiąca polszczyzną ogólną | Osoba mówiąca w dialekcie śląskim | Zjawisko |
trawa, biedna, widział |
trowa/trołwa, biedno/biednoł, widzioł |
A pochylone, czyli dźwięk, który wymawia się jako o lub jako oł. |
ojciec, koza, powiedzieć |
ouciec, kouza, pouwiedzieć |
O pochylone, czyli wymowa ou, które czasem przechodzi w u – odpowiednik ortograficznego ó. |
śnieg, zegar, ubolewa |
śnieyg, zeygar, uboleywa |
E pochylone, czyli wymowa jako ey lub y. |
język, ciężko, pielęgnować | jynzyk, ciynżko, pielyngnować |
Wymowa nosówki ę jako ym, yn lub yń. |
śląski, plądrować, sąd |
ślunski, plundrować, sund |
Zwężona wymowa nosówki ą jako un. |
ciocię, widzę, zimę | ciocie, widze, zime | Utrata nosowości. |
trzymać, krzywda, wierzy |
trzimać, krziwda, wierzi |
Wymowa samogłoski i po rz. |
Charakterystyka gramatyki
Nie tylko wymowa wyrazów, ale także ich odmiana w dialekcie śląskim nieco odbiega od polszczyzny literackiej. Zasadnicze rozbieżności można dostrzec także w zakresie słowotwórstwa, czyli tworzenia nowych wyrazów za pomocą innych niż w języku ogólnym cząstek. Oto najciekawsze różnice:
Osoba mówiąca polszczyzną ogólną | Osoba mówiąca w dialekcie śląskim | Zjawisko |
dziećmi, liśćmi, braćmi | dzieciami, liściami, braciami |
Końcówka -ami w narzędniku liczby mnogiej. |
trzy, cztery, dwa | czte, cztyrze, dwie | Staropolska forma liczebników. |
byłem, chciałbym, chcielibyśmy | byłech, chiałbych, chicielibychmy |
Obecność tzw. aorystycznego ch. |
Ja szedłem. Ja byłem. | Jo żech szoł. Jo żech był/Jo byłżech. |
Występowanie słówka żeś przy odmianie czasowników w czasie przeszłym. |
nakazywać, obiecywać, wykopywać | nakazować, obiecować, wykopować |
Obecność formantu -ować jako wykładnika wielokrotności. |
rozprawiać, rozmyślać, rozsypać | łozprawiać, łozmyślać, łozsypać |
Zastępowanie ogólnopolskiego -roz gwarowym -łoz. |
uczeń, okularnik, żarłok | szkolok, brylok, jydzok |
Obecność formantu -ok zamiast ogólnopolskiego -ak. |
blaszany, piaszczysty, wodnisty | blaszanny, pioszczyty, wodnity |
Tworzenie przymiotników za pomocą formantów -anny, -ity, -yty. |
Dialekt, etnolekt czy język?
Ślōnsko godka od wielu lat jest przedmiotem sporu wśród językoznawców i entuzjastów. Jedni uważają, że jest ona dialektem, czyli odmianą języka ogólnego, zaś inni widzą w niej pełnoprawny język, jak w przypadku kaszubskiego. Przeciwnicy postrzegania dialektu śląskiego jako języka dowodzą, że jest on za bardzo zróżnicowany, aby móc nazwać go jednolitym systemem językowym. W tym dialekcie bowiem występuje wiele gwar, które różnią się między sobą. Nie opracowano także jednolitych reguł gramatycznych i spójnego sposobu zapisu. Oponenci natomiast twierdzą, że kodyfikacja (unormowanie) mowy Ślązaków jest niemożliwa i stanowiłaby sztuczny twór. Powołują się także na ustalenia polskich i zagranicznych badaczy (np. Elżbieta Sekuła, Jolanta Tambor), którzy sądzą, że o uznaniu danej mowy za język powinna decydować wola użytkowników. W związku z tym na Śląsku w ostatnich latach podejmowane są działania zmierzające do popularyzacji dialektu: powstają książki, opracowania, a nawet przekłady innych dzieł. Tworzone są elementarze do nauki śląskiego i rozmaite programy w mediach, które mają pokazać wartość ślōnskiej godki. Niemniej do tej pory, mimo podjętych starań, dialekt śląski nie został uznany przez komisję sejmową za język. Dlatego w odniesieniu do mowy Ślązaków często używa się określenia etnolekt. Jest to język grupy etnicznej, który stanowi wyznacznik tożsamości i przynależności kulturowej. Mówiąc prościej, etnolekt nazywa mowę, której status jest sporny, czyli nie można jednoznacznie określić, czy jest dialektem czy już językiem.
Materiały źródłowe
Informacje
- S. Bąk, Mowa polska na Śląsku, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1974.
- K. Nitsch, Dialekty polskie Śląska, Kraków, 1939.
- H. Karaś, Dialekty i gwary polskie. Kompendium internetowe: http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=start.
Ilustracje
- Ryc. 1. http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-slaski&l3=dialekt-slaski-zasieg-mwr.