Skip to content

Ślōnsko godka, czyli dialekt śląski

W artykule

Wiecie już, jak rozpoznać gwarę podhalańską. Teraz przyszła kolej na bliższe przyglądnięcie się mowie Ślązaków. W tym artykule poznacie dialekt śląski i jego najważniejsze cechy.

Na wstępie naszych rozważań warto pochylić się nad dwoma istotnymi zagadnieniami. Po pierwsze jest to kwestia nazewnictwa. W poprzednim artykule dotyczącym mowy górali podhalańskich posługiwaliśmy się terminem gwara, natomiast w tym przypadku mówimy o dialekcie. Język Ślązaków jest dialektem, ponieważ w jego obrębie można wyszczególnić kilka mniejszych gwar, np. gwary cieszyńskie, gwary pogranicza śląsko-małopolskiego czy gwary gliwickie. Niemniej wszystkie te odmiany posiadają wspólne cechy, które staną się przedmiotem opisu w tym artykule. Po drugie należy odpowiedzieć na pytanie,  jaki zasięg ma dialekt śląski. Doskonale obrazuje go poniższa mapa:

Dialekt śląski - mapa przedstawiająca zasięg terytorialny gwar sląskich

Ryc. 1. Zasięg dialektu śląskiego

Osoby posługujące się gwarami dialektu śląskiego zamieszkują południowo-zachodnią Polskę, a także przygraniczny obszar Czech i Słowacji – w okolicy Czadcy. Od zachodu granice dialektu wyznaczają miejscowości Syców, Niemodlin i Prudnik; od południowego zachodu – Bogumin, Jabłonków i Czadca; od wschodu – Lubliniec, Tarnowskie Góry, Piekary, Bytom, Siemianowice, Katowice, Pszczyna, Bielsko-Biała, Szczyrk. Natomiast granicę północno-wschodnią wyznacza linia: Syców – Kluczbork – Lubliniec.

Charakterystyka słownictwa

Podstawową i najprędzej zauważalną cechą różnicującą regionalną odmianę języka od polszczyzny ogólnej jest słownictwo. W dialekcie śląskim ze względu na położenie i historyczne uwarunkowania występuje wiele słów pochodzących z języka niemieckiego i czeskiego. Pojawiają się także słowa typowe dla przemysłowego charakteru Śląska, czyli związane z pracą przy wydobywaniu węgla. Oto kilka przykładów:

  • ajerkuchy – naleśniki;
  • binder – krawat;
  • cug – pociąg;
  • fedrować – wydobywać węgiel;
  • gańba – wstyd;
  • gibko – szybko;
  • gruba – kopalnia;
  • na łostatni drik – na ostatnią chwilę;
  • pokidać sie – poplamić się;
  • rajfle – spodnie jeansowe;
  • ruła – piekarnik;
  • wuszt – kiełbasa;
  • zista – babka ucierana.

Charakterystyka fonetyki

Słysząc Ślązaka, mamy poczucie innej niż w języku ogólnym wymowy. Łączy się to między innymi ze specyficzną artykulacją samogłosek a, o, e. Tę i inne właściwości fonetyczne dialektu śląskiego obrazuje poniższa tabela:

Osoba mówiąca polszczyzną ogólną Osoba mówiąca w dialekcie śląskim Zjawisko
trawa, biedna, widział

trowa/trołwa, biedno/biednoł, widzioł

A pochylone, czyli dźwięk, który wymawia się jako o lub jako oł

ojciec, koza, powiedzieć

ouciec, kouza, pouwiedzieć

O pochylone, czyli wymowa ou, które czasem przechodzi w u  odpowiednik ortograficznego ó

śnieg, zegar, ubolewa

śnieyg, zeygar, uboleywa

E pochylone, czyli wymowa jako ey lub y

język, ciężko, pielęgnować jynzyk, ciynżko, pielyngnować

Wymowa nosówki ę jako ym, yn lub .

śląski, plądrować, sąd

ślunski, plundrować, sund

Zwężona wymowa nosówki ą jako un

ciocię, widzę, zimę ciocie, widze, zime Utrata nosowości.
trzymać, krzywda, wierzy

trzimać, krziwda, wierzi

Wymowa samogłoski i po rz. 

Charakterystyka gramatyki

Nie tylko wymowa wyrazów, ale także ich odmiana w dialekcie śląskim nieco odbiega od polszczyzny literackiej. Zasadnicze rozbieżności można dostrzec także w zakresie słowotwórstwa, czyli tworzenia nowych wyrazów za pomocą innych niż w języku ogólnym cząstek. Oto najciekawsze różnice:

Osoba mówiąca polszczyzną ogólną Osoba mówiąca w dialekcie śląskim Zjawisko
dziećmi, liśćmi, braćmi dzieciami, liściami, braciami

Końcówka -ami w narzędniku liczby mnogiej. 

trzy, cztery, dwa czte, cztyrze, dwie Staropolska forma liczebników.
byłem, chciałbym, chcielibyśmy byłech, chiałbych, chicielibychmy

Obecność tzw. aorystycznego ch

Ja szedłem. Ja byłem. Jo żech szoł. Jo żech był/Jo byłżech.

Występowanie słówka żeś przy odmianie czasowników w czasie przeszłym. 

nakazywać, obiecywać, wykopywać nakazować, obiecować, wykopować

Obecność formantu -ować jako wykładnika wielokrotności. 

rozprawiać, rozmyślać, rozsypać łozprawiać, łozmyślać, łozsypać

Zastępowanie ogólnopolskiego -roz gwarowym -łoz

uczeń, okularnik, żarłok szkolok, brylok, jydzok

Obecność formantu -ok zamiast ogólnopolskiego -ak

blaszany, piaszczysty, wodnisty blaszanny, pioszczyty, wodnity

Tworzenie przymiotników za pomocą formantów -anny, -ity, -yty.

Dialekt, etnolekt czy język?

Ślōnsko godka od wielu lat jest przedmiotem sporu wśród językoznawców i entuzjastów. Jedni uważają, że jest ona dialektem, czyli odmianą języka ogólnego, zaś inni widzą w niej pełnoprawny język, jak w przypadku kaszubskiego. Przeciwnicy postrzegania dialektu śląskiego jako języka dowodzą, że jest on za bardzo zróżnicowany, aby móc nazwać go jednolitym systemem językowym. W tym dialekcie bowiem występuje wiele gwar, które różnią się między sobą. Nie opracowano także jednolitych reguł gramatycznych i spójnego sposobu zapisu. Oponenci natomiast twierdzą, że kodyfikacja (unormowanie) mowy Ślązaków jest niemożliwa i stanowiłaby sztuczny twór. Powołują się także na ustalenia polskich i zagranicznych badaczy (np. Elżbieta Sekuła, Jolanta Tambor), którzy sądzą, że o uznaniu danej mowy za język powinna decydować wola użytkowników. W związku z tym na Śląsku w ostatnich latach podejmowane są działania zmierzające do popularyzacji dialektu: powstają książki, opracowania, a nawet przekłady innych dzieł. Tworzone są elementarze do nauki śląskiego i rozmaite programy w mediach, które mają pokazać wartość ślōnskiej godki.  Niemniej do tej pory, mimo podjętych starań, dialekt śląski nie został uznany przez komisję sejmową za język. Dlatego w odniesieniu do mowy Ślązaków często używa się określenia etnolekt. Jest to język grupy etnicznej, który stanowi wyznacznik tożsamości i przynależności kulturowej. Mówiąc prościej, etnolekt nazywa mowę, której status jest sporny, czyli nie można jednoznacznie określić, czy jest dialektem czy już językiem.

Materiały źródłowe

Informacje
Ilustracje
  • Ryc. 1. http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-slaski&l3=dialekt-slaski-zasieg-mwr.