Motyw literacki: śmierć

W cyklu Motywy literackie zostaną przybliżone najważniejsze i uniwersalne zagadnienia oraz ich wybrane realizacje w literaturze. Będzie to więc źródło inspiracji dla każdej osoby, która poszukuje odpowiednich dzieł np. do swej wypowiedzi lub pracy. Zacznijmy więc od zjawiska ściśle związanego z życiem człowieka  – śmierci. 

Śmierć stanowi uniwersalne doświadczenie oraz naturalny finał egzystencji każdej istoty. Nic więc dziwnego, że stała się jednym z najpopularniejszych tematów w kulturze – niezależnie od wieku czy tendencji artystycznych. W kolejnych epokach zmieniał się sposób jej ukazywania – wystarczy wspomnieć o średniowiecznym danse macabre, romantycznej fascynacji samobójstwem lub też tragizmie pokolenia Kolumbów. Na jakie teksty warto więc zwrócić uwagę, kiedy rozważamy tę kwestię?

Starożytność

Antygona, Sofokles

W Antygonie tytułowa bohaterka zostaje ukarana za to, że uszanowała prawa boskie, natomiast zlekceważyła wolę Kreona. Za karę władca decyduje się na zamurowanie dziewczyny w grobowcu – ona jednak popełnia samobójstwo. Śmierć Antygony przyczynia się do osobistej tragedii Kreona, ponieważ zrozpaczony syn króla (a narzeczony bohaterki) także odbiera sobie życie – podobnie jak później jego matka.

Wzniosłem pomnik, Horacy

Śmierć nie budzi obaw osoby wypowiadającej się w wierszu. Ma ona bowiem świadomość, że zdobywa nieśmiertelność. Sława i wielkie dzieła twórcy pozostaną na zawsze  w pamięci żyjących. W utworze tym pada także kluczowa deklaracja: “Nie wszystek umrę”.

Średniowiecze

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią 

Śmierć ukazuje się Polikarpowi jako przerażająca, ale także groteskowa postać. Jawi się ona jako niepowstrzymana siła, obecna w życiu każdego człowieka, która nie zwraca uwagi na status społeczny czy zamożność. Tym samym – zgodnie ze średniowiecznymi przekonaniami – wszyscy ludzie są równi w jej obliczu. Nie muszą się jej zaś obawiać ludzie cnotliwi i pobożni.

Pieśń o Rolandzie

W utworze śmierć bohatera stanowi zwieńczenie jego wiernej służby – władcy, ojczyźnie i Bogu. Jednocześnie staje się momentem przejścia w życie wieczne, dlatego też za pomocą symbolicznych gestów Roland przygotowuje się do spotkania z Najwyższym.

Renesans

Treny, Jan Kochanowski

Cykl Trenów, stworzony po przedwczesnej śmierci Urszuli, jest zapisem cierpienia po stracie dziecka, ale także kolejnych etapów żałoby. Prowadzą one do ostatecznego pogodzenia się z odejściem córki oraz zaufania wyrokom Boga.

Motyw literacki: miłość (czytaj)

Sokół, Giovanni Boccaccio

W noweli włoskiego twórcy śmierć znacząco wpływa na sytuację oraz poczynania bohaterów. Zgon męża Monny powoduje, iż zakochany w niej bohater może znowu ubiegać się o jej względy. Śmierć syna kobiety to jej osobista tragedia, zaś poświęcenie przez Federiga ukochanego sokoła symbolizuje miłość pełną oddania, skłonną do największych ofiar.

Barok

Sonet I, Mikołaj Sęp Szarzyński

Śmierć to nieodłączny element ludzkiej egzystencji, który przypomina o kruchości życia. Jest ona bezwzględna i surowa, ponieważ w każdym momencie może zniszczyć szczęście. Z tego też powodu nie należy ulegać pokusom, lecz dążyć do Boga.

Hamlet, William Szekspir

Motyw ten odgrywa szczególną rolę w dziele Szekspira, ponieważ nagły zgon ojca i pojawienie się jego ducha motywują Hamleta do poznania prawdy. Ponadto młodzieniec postrzega śmierć jako źródło spokoju, uwolnienie się od ciężaru doczesnej egzystencji. Jest więc ona czymś pożądanym.

Oświecenie

Hymn do miłości ojczyzny, Ignacy Krasicki

Oddanie życia za ojczyznę  jest zaszczytem oraz powodem do dumy. Odejście z tego świata nie budzi więc grozy, lecz stanowi potwierdzenie patriotycznych uczuć i najwyższe poświęcenie.

Motyw literacki: ojczyzna (czytaj)

Romantyzm

Reduta Ordona, Adam Mickiewicz

W utworze tym śmierć stanowi osobistą decyzję Ordona – jest wyrazem bezgranicznej miłości do ojczyzny. Bohater decyduje się bowiem na wysadzenie reduty, aby nie dostała się w ręce wroga. Tym samym dochodzi do uwznioślenia jego postawy.

Kordian, Juliusz Słowacki

Kordian decyduje się na próbę samobójczą, która jest nieudana, stanowi przy tym formę buntu. Wynika ona z poczucia niezrozumienia, rozczarowania rzeczywistością. Wskazuje także na niemożność poradzenia sobie z pewnymi problemami.

Pozytywizm

Lalka, Bolesław Prus

Śmierć Rzeckiego to symboliczny moment, w którym do przeszłości odchodzi pewien model świata. Miejsce romantyków, idealistów zajmują bowiem jednostki bezwzględne i wyrachowane w swych działaniach, które nie pielęgnują wyższych wartości.

Gloria victis, Eliza Orzeszkowa

Tragiczne losy powstańców zostają w noweli uwznioślone, autorka nadaje im także sakralny wymiar. Walczący oddają swe życie za Polskę – są niczym męczennicy, którzy zasługują na szacunek i chwałę.

Młoda Polska

Chłopi, Władysław Reymont

Scena śmierci Boryny tworzy mit gospodarza, człowieka ściśle związanego ze światem natury. Jego trud, miłość do roli zostają uszlachetnione, a kres życia staje się symbolicznym zakończeniem ziemskiej służby i spotkaniem ze Stwórcą.

Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach, Jan Kasprowicz

Przemijanie jest wpisane w doczesny świat. Wskazuje na to kontrastowe zestawienie w utworze dwóch elementów ze świata przyrody: róży oraz próchniejącej limby, co sugeruje, iż wszystko ma swój kres, a piękno nie jest trwałą wartością.

XX-lecie międzywojenne

Urszula Kochanowska, Bolesław Leśmian

Dla Leśmiana śmierć nie stanowi końca, lecz jest to przejście w inną rzeczywistość. Zmiana ta jednak nie sprawia, iż można zapomnieć o bliskich, wyzbyć się przywiązania do nich.

Szewcy, Stanisław Ignacy Witkiewicz

W utworze tym śmierć to narzędzie, które można wykorzystać w walce politycznej. Staje się również  źródłem groteski, tworzy nowe symbole.

Wojna i okupacja

Elegia o chłopcu polskim, Krzysztof Kamil Baczyński

Śmierć staje się dramatem pokolenia młodych ludzi, którzy oddali swe życie za ojczyznę. Odbiera im możliwość dorośnięcia, skosztowania życia.

Zdążyć przed Panem Bogiem, Hanna Krall

To niemal typowy element życia w getcie, jest pozbawiona szlachetności i piękna. Ma różne oblicza, jednak zawsze stanowi wielki dramat.

Współczesność

Kot w pustym mieszkaniu, Wisława Szymborska

W tym wypadku motyw śmierci w literaturze współczesnej zostaje przedstawiony z  perspektywy kota, który odczuwa nieobecność swego pana. Odejście człowieka staje się źródłem samotności, budzi też niepokój oraz niedowierzanie.

Śpieszmy się, Jan Twardowski

Śmierć zostaje ukazana przez pryzmat ludzi, którzy muszą się zmierzyć ze stratą kogoś bliskiego. Wytwarza ona pustkę, jednak trudno się z nią pogodzić.

Teksty kultury

Literatura

• Złodziejka książek, Markus Zusak
• Mort, Terry Pratchett
• Bezmatek, Mira Marcinów

Film

• Midsommar. W biały dzień, reż. Ari Aster
• Źródło, reż. Darren Aronofsky
• Manchester by the Sea, reż. Kenneth Lonergan

Malarstwo

• Śmierć Ellenai, Jacek Malczewski
• Trumna chłopska, Aleksander Gierymski
• Pogrzeb, Wojciech Weiss