Motyw literacki: ojczyzna

Motyw ojczyzny jest tak uniwersalny, że można odnaleźć go w wielu tekstach kultury. Równie często staje się tematem wypracowań, w których trzeba np. ukazać różne sposoby jego przedstawienia lub też wyrazić swoje zdanie na temat określonej wizji Polski w dziełach z danej epoki.

Motyw ojczyzny jest obecny w kulturze już od czasów starożytnych. Szczególne miejsce zajmuje także w polskiej literaturze. Sytuacja ta wynika ze skomplikowanych losów kraju, który przez wiele lat zmagał się z rozmaitymi zagrożeniami (wewnętrznymi oraz zewnętrznymi), czasem rozbiorów, powstań, a wreszcie i wojen. Spisane dzieła umożliwiały autorom przedstawienie swoich poglądów na temat kondycji państwa, zaproponowanie programu jego naprawy lub zaprezentowanie w subiektywny sposób wizji utraconego miejsca.

Starożytność

Ojczyzna okrętem, Horacy

Utwór Horacego odwołuje się do toposu ojczyzny jako statku. Okręt napotyka bowiem rozmaite przeszkody oraz niebezpieczeństwa, które mogą zagrozić jego dalszej podróży. Podmiot liryczny przypomina o tym, że ważne jest rozsądne i odpowiedzialne sterowanie statkiem, co pozwoli na uniknięcie zagrożeń. Wyraża wiarę w to, iż los ojczyzny mimo wszystko będzie pomyślny.

Iliada, Homer

W dziele Homera Hektor staje się przykładem odważnego wojownika, dla którego kluczową wartością jest ojczyzna. Bohater nie waha się, aby stanąć w jej obronie, kieruje się przede wszystkim dobrem państwa. Chociaż obawia się Achillesa, ostatecznie przezwycięża swoje obawy i staje do heroicznego pojedynku. Dla Troi poświęca wszystko: nie tylko własne życie, ale także szczęście rodzinne.

Średniowiecze

Pieśń o Rolandzie

Służba władcy oraz ojczyźnie stanowi w pewien sposób sens życia Rolanda jako wiernego oraz dzielnego wojownika i wpisuje się także w etos rycerski. Bohater głęboką miłością darzy swój kraj, dlatego też decyduje się, by walczyć w jego obronie. Jest skłonny poświęcić dla Francji wszystko – nawet swoje życie. W walce zaś wyróżnia się odwagą i zdecydowaniem, ponieważ do końca chce pozostać wierny ojczyźnie.

Pieśń o śmierci Bolesława, Kronika polska, Gall Anonim

Ojczyzna w utworze poświęconym śmierci Bolesława zostaje spersonifikowana. Jest bowiem przedstawiona jako małżonka króla, która opłakuje jego odejście. Dlatego też nawołuje obywateli do tego, aby wraz z nią łączyli się w bólu i cierpieniu po stracie tak wybitnej jednostki. Podmiot liryczny przeczuwa bowiem, iż zgon Bolesława to także koniec okresu pomyślności dla państwa, jego dobrobytu.

Renesans

Kazania sejmowe, Piotr Skarga

Ojczyzna stanowi centralny motyw kazań Piotra Skargi, co wynika z troski piszącego o jej los. Autor wiele uwagi poświęca zagrożeniom, które negatywnie wpływają na byt kraju. Pragnie w ten sposób nie tylko zdiagnozować największe bolączki, ale także wpłynąć na odbiorców, żeby przemyśleli lub zmienili swoją postawę. Skarga przedstawia Polskę jako łaskawą, dobrotliwą oraz hojną matkę – troszczy się o swe dzieci (obywateli), zapewnia im wszystko, co niezbędne do życia. Odwołuje się również do wizerunku Polski jako tonącego okrętu, co w obrazowy sposób uświadamia, że konieczny jest wspólny wysiłek na rzecz kraju.

O poprawie Rzeczypospolitej, Andrzej Frycz Modrzewski

Modrzewski – podobnie jak Skarga – skupia się na aktualnej sytuacji ojczyzny. Rozważa przy tym reformy w różnych dziedzinach życia, które mogłyby pozytywnie wpłynąć na kraj. Spojrzenie autora na państwo jest przy tym kompleksowe, ponieważ dotyczy nie tylko zasad jego funkcjonowania, lecz również obyczajowości, aspektów prawnych czy edukacyjnych.

Barok

Zbytki polskie, Wacław Potocki

Potocki ukazuje ojczyznę przez pryzmat postaw jej obywateli, którzy skupiają się wyłącznie na swoich potrzebach oraz wygodzie. Ślepo podążają za modą, jednak nie dostrzegają żadnego zagrożenia. Świadczy to o tym, iż nie szanują swojego kraju, nie myślą przy tym o interesie ogółu. Ich beztroska dramatycznie kontrastuje z tragiczną sytuacją państwa – osłabionego, upadającego. Polacy są także pozbawieni szerszej perspektywy, ponieważ nie troszczą się o los przyszłych pokoleń i o to, aby żyły w wolnym kraju.

Oświecenie

Hymn do miłości ojczyzny, Ignacy Krasicki

Polska w dziele oświeceniowego twórcy stanowi jedną z największych wartości. O jej znaczeniu świadczy to, iż miłość względem niej staje się doświadczeniem sakralnym, kształtującym postawy obywatela. Kraj rodzinny wymaga także od człowieka wielu poświęceń – ich efektem są np. niewola, blizny, nawet śmierć. Mimo tego ojczyzna przynosi korzyści, ponieważ staje się źródłem rozkoszy, cnoty.

Motyw literacki: miłość (czytaj)

Romantyzm

Moja piosnka, Cyprian Kamil Norwid

Podmiot liryczny z rozrzewnieniem wspomina rodzinne strony, które wywołują w nim pozytywne skojarzenia. Ojczyzna bowiem zostaje ukazana w sielankowy sposób – jako przestrzeń harmonijna, piękna. W miejscu tym szanuje się wiarę oraz obyczaje, troszczy o świat natury. Równie istotna jest postawa ludzi tam mieszkających, ponieważ są jednoznaczni w swych sądach, nie wyrażają mętnych opinii. Wyróżniają się za to prostolinijnością oraz stałością poglądów.

Grób Agamemnona, Juliusz Słowacki

Romantyczny poeta w gorzki i krytyczny sposób przedstawia swą ojczyznę, na co wpływ mają jej tragiczne dzieje (utrata niepodległości, nieudane zrywy narodowe). Przede wszystkim dostrzega słabość obywateli, którzy nie walczyli do końca w obronie kraju, lecz wykazali się słabością, tchórzostwem. Upadek Polski staje się niejako naturalną konsekwencją zepsucia społeczeństwa, jego zapatrzenia w cudze wzorce. Mimo tego Słowacki wyraża nadzieję na odrodzenie moralne Polski – bez ciężaru sarmackiego dziedzictwa.

Pozytywizm

Mendel Gdański, Maria Konopnicka

Ojczyzna dla Mendla ma przede wszystkim wymiar duchowy, uczuciowy. Bohater postrzega siebie jako Polaka, ponieważ jest zakorzeniony w znanej mu rzeczywistości. Uważa się za pełnoprawnego obywatela, który zawsze uczciwie pracował i służył Polsce. Niestety, miłość ta umiera w momencie, gdy nasilają się antysemickie ataki. Bohater – mimo swej postawy i czynów – jest bowiem postrzegany jako ktoś obcy. W ten sposób odebrana zostaje mu jego tożsamość.

Potop, Henryk Sienkiewicz

Powieść historyczna przedstawia Polskę w momencie zagrożenia ze strony Szwedów. Jest ona osłabiona, bliska upadku. Niektórzy bohaterowie stają w jej obronie, ponieważ traktują ją jako najważniejszą wartość w swym życiu, pragną jej bronić niezależnie od sytuacji. Inni z kolei postrzegają ją w przedmiotowy sposób – jako element targu lub coś, co pomoże im osiągnąć zamierzone cele albo zrealizować ambicje.

Młoda Polska

Wesele, Stanisław Wyspiański

Ojczyzna stanowi jeden z motywów wiodących dramatu – już samo pojawienie się różnych uczestników wesela odzwierciedla przekrój społeczeństwa. W utworze ścierają się również odmienne wizje Polski, pojawia się także pytanie dotyczące tego, czy rodacy są już gotowi na odzyskanie niepodległości. Jednocześnie ojczyzna nabiera wymiaru duchowego, ponieważ można nosić ją w sercu i darzyć miłością.

XX-lecie międzywojenne

Przedwiośnie, Stefan Żeromski

W powieści Żeromskiego występuje motyw ojczyzny utopijnej, wyobrażonej, wymarzonej. Ojciec Baryki pragnie wrócić do kraju, dlatego też roztacza przed synem wizję szklanych domów oraz ogólnego postępu cywilizacyjnego. Cezary – po śmierci ojca – musi się jednak zmierzyć z odmiennym obrazem Polski – zniszczonej oraz pogrążonej w nędzy – w której dochodzi do niepokojów społecznych.

Ojczyzna, Julian Tuwim

Poeta w swym wierszu przedstawia oryginalny wizerunek ojczyzny. Jest nią nie tylko Bóg, do którego wznosi się dusza podmiotu lirycznego. Pojęcie to obejmuje także dom oraz świat przyrody. Sam zaś opis kraju wywołuje wrażenie spokoju i błogości, zapewnia poczucie bezpieczeństwa. Z tego też powodu mówiący ma nadzieję, że w tym miejscu spocznie po śmierci.

Wojna i okupacja

Kamienie na szaniec, Aleksander Kamiński

Czas okupacji staje się momentem sprawdzianu dla bohaterów. Młodzi ludzie decydują się bowiem na podjęcie działań wymierzonych we wroga. Ich decyzja jest umotywowana ideałami, wśród których najważniejszym jest służba ojczyźnie. Walczący mają świadomość, że ich kraj znalazł się w obliczu zagrożenia, zaś moralnym obowiązkiem staje się poświęcenie dla Polski.

Motyw literacki: śmierć (czytaj)

Ojczyzna II, Krzysztof Kamil Baczyński

Utwór Baczyńskiego przedstawia apokaliptyczną wizję ojczyzny. Nie jest ona miejscem wywołującym poczucie bezpieczeństwa czy harmonii. Wpływ na to ma doświadczenie wojny, która przemienia rodzimą ziemię w pobojowisko. Zamiast rzeki płynie tam krew oraz ogień, co akcentuje zniszczenie oraz tragiczną śmierć wielu ludzi. Mimo tego smutnego losu ojczyzna budzi współczucie podmiotu lirycznego, który pragnie ją objąć, a przy tym rozumie jej dramat.

Współczesność

Gawęda o miłości do ziemi ojczystej, Wisława Szymborska

Wiersz przypomina o tym, jak ważne w życiu człowieka jest przywiązanie do ojczyzny. Przede wszystkim związek emocjonalny z rodzinnym krajem poszerza perspektywę danej osoby, przyczynia się do jej duchowego rozkwitu. Ojczyzna ubogaca więc jednostkę, ale – co ważniejsze – zapewnia jej poczucie tożsamości oraz zakorzenienie w świecie. Tym samym zyskuje się stały punkt odniesienia.

Moja wierna mowo, Czesław Miłosz

Wiersz autorstwa Czesława Miłosza odwołuje się do uczuć człowieka, który przebywa z dala od swej ojczyzny. Doświadczenia emigracyjne powodują, iż namiastką rodzimego kraju dla mówiącego staje się język. Przypomina on o łączności duchowej z utraconą przestrzenią. Budzi przy tym czasem zniechęcenie podmiotu lirycznego, wątpliwości, ponieważ nie zawsze jest wykorzystywany do właściwych celów. Mimo to mówiący ma świadomość, że bez mowy straciłby swoją tożsamość, pragnie ją pielęgnować jako symbol Polski oraz więzi z nią.

Teksty kultury

Literatura

• Trans-Atlantyk, Witold Gombrowicz
• Dolina Issy, Czesław Miłosz
• Wierna rzeka, Stefan Żeromski
• Wieczny Grunwald, Szczepan Twardoch

Film

• Miasto 44, reż. Jan Komasa
• Sophie Scholl – ostatnie dni, reż. Marc Rothemund 
• Apocalypto, reż. Mel Gibson
• Urodzony 4 lipca, reż. Oliver Stone

Malarstwo

• Polonia I, Jacek Malczewski
• Bociany, Józef Chełmoński
• Powrót, Bolesław Wojciech Linke
• Kazanie Skargi, Jan Matejko