Motyw literacki: kobieta

Niektórzy mówią, że bez kobiet świat byłby pozbawiony piękna i radości. Co jednak na ich temat mają do powiedzenia artyści? I równie ważne pytanie: jak różne ich oblicza udało się uchwycić w tekstach literackich?

Słowo „kobieta” zasadniczo wywołuje pozytywne skojarzenia: z życiem, rodziną, matczyną czułością. Przedstawicielkom płci pięknej przypisuje się w kulturze wrażliwość, empatię, emocjonalność; są często obiektem uwielbienia, lecz także tęsknoty czy nawet cierpienia. W literaturze obraz kobiety ulega jednak pogłębieniu. To nie tylko matki, lecz również jednostki skłonne do poświęcenia; święte, ale i zbrodniarki czy kusicielki; buntowniczki lub osoby wpisujące się w wyznaczone im role. Dzisiaj udamy się w krótką podróż po literackich obrazach kobiet.

Starożytność

Księga Rodzaju, Biblia

Biblia ukazuje Ewę jako pierwszą kobietę, a przy tym matkę wszystkich ludzi, towarzyszkę Adama. Jest przy tym jednostką podatną na kuszenie, ponieważ ulega namowom węża, co prowadzi do upadku pierwszych ludzi, wygnania z ogrodu oraz pojawienia się w życiu istoty ludzkiej cierpienia, śmierci. Można ją jednak także postrzegać jako buntowniczkę, osobę, dzięki której ludzie zyskali zupełnie nową perspektywę.

Mit o Pandorze, mitologia grecka

Pandora to pierwsza kobieta na ziemi, ale jednocześnie kara wymierzona Prometeuszowi przez Zeusa. Jawi się ona jako istota zachwycająca,przy tym fatalna, ciekawska, gdyż namawia swego męża, Epimeteusza, do otworzenia puszki powierzonej jej jako posag. Decyzja ta staje się przyczyną pojawienia się na świecie chorób oraz nieszczęść, które bohaterka lekkomyślnie uwolniła.

Średniowiecze

Lament świętokrzyski

Utwór ukazuje wizerunek kobiety w roli matki. Maryja nie ma nic w sobie z wybranki Boga, lecz przypomina każdą rodzicielkę, która mierzy się z cierpieniem własnego dziecka. Bohaterka pragnie zostać wysłuchana przez innych ludzi. Jest bezradna, przepełniona bólem, ponieważ ma świadomość, iż mimo szczerej chęci nie może ulżyć Chrystusowi w bólu. Jednocześnie przepełnia ją gorycz, związana z obietnicami anioła Gabriela, oraz niemoc.

Legenda o św. Aleksym

Królewna Famijana stanowi przykład kobiety oddanej, wiernej, skłonnej do poświęcenia. Mimo decyzji Aleksego o życiu w ascezie, porzuceniu życia rodzinnego, bohaterka pozostaje lojalna względem męża – także wybiera życie w czystości. Służba Bogu jest tym samym ważniejsza niż szczęście osobiste. O sile relacji Famijany z Aleksym świadczy również to, iż tylko ona może wyciągnąć list z dłoni zmarłego – to jej wyróżnienie jako prawowitej towarzyszki życia.

Renesans

Sonet 61, Francesco Petrarka

Kobieta w sonecie renesansowego twórcy staje się obiektem czci i uwielbienia. Jej piękno nadaje sens egzystencji podmiotu lirycznego, oddziałuje na jego silne przeżycia wewnętrzne. Widok wybranki wywołuje jednak ambiwalentne odczucia: jest źródłem euforii, lecz przy tym też cierpienia. Sam zaś obraz kobiety ulega niewątpliwej idealizacji. Ponadto ma ona niebagatelny wpływ na twórczość wypowiadającego się, zapewnia mu natchnienie.

Tren XIX, Jan Kochanowski

W ostatnim utworze z cyklu szczególną rolę pełni matka poety, która przychodzi do niego z Urszulą. Kobieta przynosi synowi ukojenie, ponieważ utwierdza go, co do losu córki po śmierci. Ponadto przedstawia mu nauki moralne, dzięki którym odzyska spokój oraz równowagę duchową. W ten sposób rodzicielka objaśnia Kochanowskiemu trapiące go kwestie, apeluje, aby ufał Bogu.

Barok

Na oczy królewny angielskiej, Daniel Naborowski

Adresatka wiersza to – w ujęciu poety – kobieta zasługująca na okazanie zachwytu. Wyróżnia się bowiem niepospolitą urodą, która prowokuje osobę mówiącą do kolejnych zestawień. Królewna zdaje się reprezentować sobą niezwykłość i piękność całego wszechświata oraz typowych dla niego zjawisk. Jest przy tym potężniejsza niż władcy, a nawet bogowie – wszystko bowiem zamyka się w jej powabnym spojrzeniu.

Niestatek, Jan Andrzej, Morsztyn

Kobieta w wierszu barokowego poety zostaje ukazana pod względem swej powierzchowności – to z nią wiąże się koncept utworu. W zależności bowiem od relacji łączącej jej z mówiącym zmienia się sposób widzenia urody. Zgoda sprawia, że kobieta jest idealizowana, a jej wygląd wzbudza zachwyt. Z kolei kłótnia powoduje, iż dostrzega się w niej wszystko, co negatywne. Wizerunek przedstawicielki płci żeńskiej tym samym zostaje uzależniony od emocji podmiotu lirycznego.

Oświecenie

Żona modna, Ignacy Krasicki

Krasicki w satyryczny sposób przedstawia żonę pana Piotra, którą szlachcic poślubił wyłącznie ze względów materialnych. Kobieta charakteryzowana jest jako kapryśna, egoistyczna osoba, przesiąknięta zagranicznymi wzorcami i modami. Nie ma w niej szacunku dla tradycji i obyczajów. Zamiast tego podporządkowuje sobie małżonka, realizuje własne pragnienia, żyje w wystawny sposób.

Romantyzm

Giaur, George Byron

Leila to nie tylko branka, żona Hassana, lecz przy tym jedyna miłość Giaura. W dziele Byrona jej obecność jest pretekstowa, ponieważ śmierć kobiety staje się przyczyną cierpienia młodzieńca oraz potrzeby zemsty. Piękna Gruzinka zostaje bowiem zamordowana ze względu na swą niewierność małżeńską. Staje się więc elementem, który kształtuje relacje mężczyzn.

Motyw literacki: miłość (czytaj)

Rybka, Adam Mickiewicz

Ballada Mickiewicza odwołuje się do motywu kobiety nieszczęśliwej, uwiedzionej przez mężczyznę. Krysia, prosta dziewczyna z ludu, zostaje bowiem oszukana przez dziedzica, który obiecywał jej małżeństwo. Dziewczyna – w akcie desperacji– decyduje się na samobójstwo i w ten sposób pozostawia syna. Ostatecznie jednak staje się syreną, a pana i jego nową wybrankę spotyka surowa kara za ich okrucieństwo oraz obojętność względem cierpienia niewinnej dziewczyny.

Pozytywizm

Giotto, Maria Konopnicka

W utworze Konopnickiej Matka Boska zostaje ukazana jako zwykła, prosta kobieta, silnie związana z otaczającą ją rzeczywistością. Nie wydaje się być rodzicielką Chrystusa, lecz przeciętną osobą – pogrążoną w swych rozmyślaniach, niekiedy zatroskaną tym, co widzi. Wyróżnia ją jednak to, iż budzi zaufanie i sympatię ludzi pokrzywdzonych przez życie. Świadczy to o niezwykłej dobroci Maryi, która oddziałuje na otoczenie.

Ojciec Goriot, Balzak

Córki tytułowego bohatera to przykłady kobiet rozpieszczonych, egoistycznych, które nie doceniają opieki, jaką obdarzył ich kochający ojciec. Delfina i Anastazja dbają wyłącznie o swoją pozycję społeczną, bez skrupułów wykorzystują naiwnego rodziciela. W swych działaniach są okrutne i bezwzględne, nie respektują jakichkolwiek zasad moralnych. Uważają, że wszystko im się należy, nie ma w nich empatii ani wrażliwości. Zepsucie tych kobiet dobitnie podkreśla również to, że nie uczestniczyły nawet w pogrzebie ojca.

Młoda Polska

Wesele, Stanisław Wyspiański

Rachel w utworze prezentuje się jako kobieta odmienna od innych (typowych) przedstawicielek swej płci. Jest nowoczesna, nie dąży do spełnienia się w typowej roli – żony. Wyraża przy tym zainteresowanie światem, sztuką, zagraniczną kulturą. Zauważalna jest także poetycka natura oraz ponadprzeciętna wrażliwość. Bohaterka ceni sobie także niezależność. Staje się przy tym ucieleśnieniem tajemnicy.

Ja, kiedy usta…, Kazimierz Przerwa-Tetmajer

Kobieta w utworze zostaje sportretowana przez pryzmat mężczyzny. W doznaniach zmysłowych szuka on bowiem zapomnienia – skupia się więc wyłącznie na swoich potrzebach, odczuciach. Partnerka mówiącego jest potraktowana w przedmiotowy sposób – umożliwia bowiem realizację męskich pragnień. Z tego też powodu nie poświęca się jej zbyt wiele uwagi.

XX-lecie międzywojenne

Sklepy cynamonowe, Bruno Schulz

Adela, służąca w domu narratora, to symbol kobiecości, a nawet erotyzmu, nieograniczonej władzy. Bohaterka panuje bowiem nawet nad ojcem chłopca. Jest także pozbawiona wrażliwości, cechuje się przy tym dość przyziemnym umysłem. Budzi jednocześnie fascynację, ale i strach, ponieważ zagraża siłom twórczym ojca i nie waha się, aby wprowadzić własne rządy.

Przedwiośnie, Stefan Żeromski

Jedna z bohaterek powieści Żeromskiego to Laura Kościeniecka – osoba pociągająca, dystyngowana, fascynująca. Zostaje ukazana jako zmysłowe zjawisko, ale i kobieta, która zna swe pragnienia i zawsze dąży do ich spełnienia. Jest przy tym doskonałą aktorką – nie przeszkadza jej gra pozorów ani uwodzenie mężczyzn. Nie zależy jej zupełnie na prawdziwej miłości, zaś w swych działaniach bywa bezwzględna.

Wojna i okupacja

Biała magia, Krzysztof Kamil Baczyński

Barbara w wierszu Baczyńskiego staje się niemal czarodziejką, której czynności nabierają niezwykłego znaczenia. Jej ciało staje się bowiem naczyniem mieszczącym w sobie m.in. światło czy gwiazdy. Ciało kobiety w ten sposób symbolizuje czystość, dobro, harmonię rzeczywistości, zyskuje mistyczny wymiar. Sama zaś bohaterka znajduje się w centrum wszechświata. Jej piękno ma wymiar nie tylko fizyczny, lecz przede wszystkim duchowy, budzi czułość mówiącego.

Matka powieszonych, Różewicz

Ukazana w wierszu Różewicza bohaterka to kobieta samotna, naznaczona tragicznymi doświadczeniami. Przepełnia ją cierpienie, zdaje się nawet być szalona, oderwana od rzeczywistości. Łączy w sobie doświadczenia nie tylko Matki Boskiej, lecz również Matki Polki. Nosi w sobie ogół ludzkich dramatów, co sprawia, iż staje się archetypiczną postacią pozbawioną cech indywidualnych.

Współczesność

Kobiety Rubensa, Wisława Szymborska

Rubensowski ideał kobiety poetka przedstawia w nieco ironiczny sposób. Opisywane przedstawicielki płci żeńskiej zostają scharakteryzowane jako niezwykle cielesne, zmysłowe istoty – podmiot liryczny opisuje je z przesadnym zachwytem. Ich obraz kontrastuje z wizerunkiem kobiet, których wygląd reprezentuje odmienną estetykę. Każda epoka tworzy bowiem własne wzorce piękna – prowadzą do marginalizacji bohaterek niewpisujących się w nie.

Teksty kultury

Literatura

• Pestki, Anna Ciarkowska
• Sońka, Ignacy Karpowicz
• Marta, Eliza Orzeszkowa
• Wyznania gejszy, Arthur Golden

Film

• Obiecująca. Młoda. Kobieta., reż. Emerald Fennell
• Służące, reż. Tate Taylor
• Lucy, Luc Besson
• Mustang, reż. Deniz Gamze Ergüven

Malarstwo

• Dziewczyna z perłą, Jan Vermeer
• Eugenia Primavesi, Gustav Klimt
• Portret dziennikarki Sylvii von Harden, Otto Dix
• Portret Wally, Egon Schiele