Jeden język, a tak odmienny – zróżnicowanie dialektalne polszczyzny

Współczesna polszczyzna nie jest jednorodna. To z tego podziału rodzi się znany współcześnie i żartobliwie ujmowany konflikt w wymowie, np. na polu i na dworze, który dzieli mieszkańców małopolski i wielkopolski. Przykładów takich różnic jest wiele, zarówno w zakresie słownictwa, jak i fleksji, gramatyki i wymowy. Niniejszy artykuł jest próbą usystematyzowania dotychczasowej wiedzy o gwarach – podhalańskiej, śląskiej, kociewskiej, kurpiowskiej – oraz umieszczenia ich w szerszym kontekście dialektalnym.

Dialekty znane współcześnie zaczęły kształtować się już w czasach przedpiastowskich. Powstały wówczas skupiska etniczne, plemiona będące centrami kulturowo-językowymi:

• Pomorzanie, 
• Mazowszanie, 
• Polanie, 
• Wiślanie, 
• Ślężanie. 

Ich rozmieszczenie obrazuje poniższa mapa:

Ryc. 1. Centra kulturowo-językowe

To w obrębie poszczególnych plemion rozwijała się polszczyzna, w każdym w sposób nieco odmienny. Od początków państwowości dialekty były oficjalnymi językami, którymi posługiwały się wszystkie grupy społeczne. Od XVI wieku w wyniku integracji Kościoła i władzy zaczęła kształtować się polszczyzna literacka (na gruncie dialektu mazowieckiego i małopolskiego), którą porozumiewała się elita intelektualna (duchowieństwo, arystokracja, szlachta). Odmiany dialektalne zaczęły stawać się językiem ludności chłopskiej. Między językiem ogólnym a jego terytorialnymi odmianami zaznaczały się coraz większe różnice. Wtedy też (przełom XVI i XVII wieku) wyodrębniają się gwary ludowe. Od lat 60. XX wieku wskutek upowszechnienia szkolnictwa, zmian politycznych, migracji ludzi ze wsi do miast i rozwoju mediów zanikają historycznie ukształtowane dialekty. Niemniej podział polszczyzny na cztery główne obszary dialektalne– mazowiecki, małopolski, wielkopolski i śląski – jest nadal aktualny. Obrazuje go poniższa mapa:

Ryc. 2. Zasięg dialektów polskich

Dialekt mazowiecki

Dialekt mazowiecki sięga daleko poza teren geograficznego Mazowsza. Obejmuje Warmię, Mazury, Podlasie i Suwalszczyznę. Należy jednak zaznaczyć, że określenie wyraźnych granic tego dialektu jest niemożliwe m.in. z powodu migracji ludności.

Ryc. 3. Zasięg i podział dialektu mazowieckiego

Jest to najbardziej odrębny (za wyjątkiem kaszubszczyzny będącej osobnym językiem), a jednocześnie najbardziej ekspansywny dialekt. Jego cechy sięgają od Borów Tucholskich na północy aż po granicę Małopolski (Lubelszczyzna, Radomskie) na południu. 

Konstytutywnymi cechami dialektu mazowieckiego są: 

• ubezdźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa (np. kosz◡malin, jusz◡mają, pomósz◡mamie),
• mazurzenie (np. pscoły ‘pszczoły’, dłuzej ‘dłużej’, wiecór ‘wieczór’), choć cecha ta nie jest typowa dla gwar wschodniosuwalskich, warmińskich, ostródzkich i lubawskich, mimo że zalicza się je do gwar dialektu mazowieckiego. 

Drugorzędnymi właściwościami omawianego dialektu, na podstawie których można rozpoznać osobę z Mazowsza, są:

• formy czasownika zakończone na –ywać, -iwać (np. grywać, siadywać, podskakiwać),
• przyrostek -ak tworzący nazwy istot małych (np. psiak, cielak, kurczak), 
• formy typu śmieli, sieli, leli. 

Mazowizmy tego typu pojawiają się w języku ogólnopolskim, czemu sprzyja fakt, że stolica Polski znajduje się właśnie na terenie Mazowsza. W zakresie leksyki można także wskazać wyrazy typowe dla omawianego dialektu, np. baśka ‘rozum’, drałować ‘iść piechotą’, frymuśny ‘wypielęgnowany’, klepać ‘gadać’, mamona ‘pieniądze’, salceson ‘policjant’, wacha ‘paliwo’. 

Ponadto w dialekcie mazowieckim wyszczególnia się takie cechy, jak: wymowa a pochylonego (np. gospodorz ‘gospodarz’, zno ‘zna’, zagroł ‘zagrał’), wymowa e pochylonego (np. biyda ‘bieda’, mlyko ‘mleko’, śniyg ‘śnieg’), szeroka wymowa samogłoski ę (np. zamby ‘zęby;, sprzant ‘sprzęt’, wiancyj ‘więcej’). 

W dialekcie tym występuje jeszcze szereg innych cech, których nasilenie i zasięg różni się w zależności od terenu. Największą odmiennością cechują się Kurpie. Oprócz gwary kurpiowskiej na terenie dialektalnego Mazowsza występują gwary warmińska, ostródzka, łęczycka, suwalska czy warszawska. W gwarach tych cechy typowe dla dialektu mazowieckiego łączą się z innymi elementami językowymi zapożyczonymi z sąsiednich obszarów (Kaszubszczyzna, kresy północne).

Dialekt małopolski

Ze względu na ekspansję małopolskich cech językowych i istnienie gwar przejściowych nie sposób wskazać wyraźnych granic tego dialektu. Najogólniej rzecz biorąc, dialekt małopolski obejmuje obszar środkowej i południowo-wschodniej Polski. Od zachodu jego umowną granicę stanowi Pilica, zaś od północy – Wieprz.

Ryc. 4. Zasięg i podział dialektu małopolskiego

Jak obrazuje powyższa mapa, dialekt małopolski jest wewnętrznie zróżnicowany i nawet jego podstawowe cechy nie obejmują całego obszaru dialektalnej Małopolski, stąd wśród badaczy dochodzi do sporów dotyczących przynależności granicznych gwar (np. sieradzko-łęczyckich lub łowickich) czy to do dialektu wielkopolskiego, czy mazowieckiego. (zdanie na pół) Niemniej można wskazać kilka podstawowych cech tego dialektu, decydujących o jego wyodrębnieniu. Są to: 

• udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa (np. koż◡malin, już◡mają, pomóż◡mamie), 
• mazurzenie (np. capka czapka’, syja ‘szyja’, zaba ‘żaba’), 
• przejście wygłosowego –ch w -k (niek ‘niech’, duk ‘duch’, butak ‘butach’). 

Cecha ta dosyć dobrze zachowała w górzystej części Małopolski, choć obecna jest także w niektórych wyrazach na całym obszarze dialektalnym. 

Ponadto właściwościami omawianej terytorialnej odmiany polszczyzny są: 

• zróżnicowana wymowa samogłosek nosowych lub zanik nosowości (panto ‘pęto’, reka ‘ręka’, zeby ‘zęby’, widzo ‘widzą’), 
• zachowanie samogłosek pochylonych á oraz é (trowa ‘trawa’, rzyka ‘rzeka’, syr ‘ser’), 
• labializacja samogłoski o (^łowca ‘owca’, k^łot ‘kot’, ^łokno ‘okno’), 
• zanik ń na granicy sylaby (pajski ‘pański’, tajszy ‘tańszy’, kojski ‘koński’). 

W dialekcie małopolskim można dostrzec także pewne innowacje w zakresie deklinacji (odmiany rzeczownika) i koniugacji (odmiany czasownika), np. końcówka -ymy, -me w czasownikach 1. osoby czasu teraźniejszego (idymy ‘idziemy’, bierymy ‘bierzemy’, chodzime ‘chodzimy’), pomijanie częstki -nę- w formach niektórych czasowników (krzykła ‘krzyknęła’, pragła ‘pragnęła’, krzykli ‘krzyknęli’), inny rodzaj niektórych rzeczowników (ta litra ‘ten litr’, ta krawatka ‘ten krawat’, ten gorąc ‘to gorąco’), końcówka -ów w dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników żeńskich (pchłów ‘pcheł’, myszów ‘myszy’, wszów ‘wszy’). Dialekt małopolski różnicuje także odmienna leksyka, np. bańka ‘bombka na choinkę’, borówka ‘czarna jagoda’, chrust ‘faworek’, grysik ‘kasza manna’, pluskiewka ‘pinezka’, siatka ‘reklamówka’, szaflik ‘miska’, weka ‘bułka paryska’. 

Najbardziej popularnymi gwarami w obrębie dialektu małopolskiego, oprócz omawianej wcześniej gwary podhalańskiej, są: gwara żywiecka, gwara sądecka, gwara kielecka (lub świętokrzyska) czy gwara orawska. 

Dialekt wielkopolski

Jak w przypadku poprzednich dialektów, tak i granice dialektu wielkopolskiego są jedynie umowne i schematyczne. Obejmuje on region Wielkopolski właściwej, której granica przechodzi na południe do Koła, Kalisza, Ostrowa Wielkopolskiego i Babimostu oraz dalej na północ przez Międzychód, Noteć aż do Warty. Ponadto w obszar dialektalnej Wielkopolski zalicza się też Kociewie, Kujawy, Bory Tucholskie, Krajnę i ziemię chełmońsko-dobrzyńską.

Ryc. 5. Zasięg i podział dialektu wielkopolskiego

Najważniejszymi cechami dialektu wielkopolskiego, które odróżniają go od pozostałych zespołów dialektalnych i obejmują zasadniczo cały obszar językowej Wielkopolski, są: 

• brak mazurzenia (za wyjątkiem gwar chazackich na południu i gwary Mazurów na północnym zachodzie), 
• udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa (dziź◡mokro, laz◡urósł, piędź◡morgów), która nie obejmuje Kociewia, Borów Tucholskich i ziemi chełmońsko-dobrzyńskiej. 

Fonetyka ubezdźwięczniająca na tych obszarach wynika z wpływu dialektu mazowieckiego. 

Ponadto omawiany obszar dialektalny cechuje się dyftongiczną wymową samogłosek, czyli występowaniem dwóch samogłosek w sylabie (na tro^ułwie ‘na trawie’, do^ebry ‘dobry’, pta^ok ‘ptak’), rozłożoną wymową samogłosek nosowych (wszyndzie ‘wszędzie’, ganś ‘gęś’, chodzóm ‘chodzą’), przejściem eł w áł (a^oł) lub oł (páłne ‘pełne’, kiáłbasa ‘kiełbasa’, ko^ułkiołka ‘kukiełka’), zachowaniem dźwięcznej wymowy głoski w, podczas gdy w pozostałej części Polski ulega ona ubezdźwięcznieniu (chwast, twarz, kwiat). 

W zakresie odmiany i słowotwórstwa dialekt wielkopolski charakteryzuje się: końcówkami -o, -u w dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników nijakich zakończonych na -anie, -enie, -cie (śniodanio ‘śniadania’, kazaniu ‘kazania’, życiu ‘życia’), końcówką -ma w czasownikach 1. osoby liczby mnogiej trybu rozkazującego (gońma ‘gońmy’, nieśma ‘nieśmy’, róbma ‘róbmy’), typowo wielkopolskimi przyrostkami rzeczowników zdrobniałych -yszek, -iszek, -yszko, -iszko, -uszek, -aszek (słonyszko ‘słoneczko’, roba^łszek ‘robaczek’, głowyszka ‘główeczka’). W omawianym dialekcie występuje także charakterystyczne słownictwo, np. antrejka ‘przedpokój’, boża krówka ‘biedronka’, churchać ‘kaszleć’, ćmiki ‘papierosy’, dylać ‘tańczyć’, fyrać ‘uciekać’, kokot ‘kogut’, nyra ‘skąpiec’, pyra ‘ziemniak’, szrajba ‘podpis’. 

W obręb dialektu wielkopolskiego zalicza się opisaną w poprzednim artykule gwarę kociewską, a także gwarę poznańską czy gwary pomniejszych miejscowości Baranówka, Łowęcina lub Lusówka.

Dialekt śląski

Dialekt śląski obejmuje obszar południowo-zachodniej Polski. Jego cechy sięgają na teren Czech i do Czadcy na Słowacji. W przeszłości dialektalny obszar Śląska obejmował znacznie większy teren, niż obrazuje to powyższa mapa, jednak wskutek różnych historycznych uwarunkowań (m.in. ekspansja języka niemieckiego, przesiedlenia) współczesny dialekt obejmuje okręg przemysłowy Górnego Śląska (Śląsk środkowy), Opolszczyznę (Śląsk północny) i Śląsk Cieszyński (Śląsk południowy).

Ryc. 6. Zasięg i podział dialektu śląskiego

Konstytutywnymi cechami dialektu śląskiego są: 

• udźwięczniająca wymowa (pomógbyź◡mamie, przynieź◡wiadro, tag◡robił), 
• mazurzenie, które stopniowo już zanika pod wpływem języka ogólnopolskiego (corny ‘czarny’, drogsy ‘droższy’, saty ‘szata – sukienka’), 
• obecność samogłosek pochylonych (dro^użka ‘dróżka’, dziyń ‘dzień’, boł sie ‘bał się’), 
• odmienna niż w języku ogólnym wymowa samogłosek nosowych. 

Cecha ta nie jest jednorodna na całym obszarze dialektalnym, jednak najpowszechniejsza jest tzw. denazalizacja, czyli odnosowienie, utrata nosowości (na msza ‘na mszę’, widza ‘widzę’, rysuja ‘rysuję’). 

Ponadto na terenie dialektalnego Śląska pojawiają się następujące elementy językowe: rzeczowniki, których rodzaj jest inny niż w polszczyźnie literackiej (ten serwet ‘ta serwetka’, ta torta ‘ten tort’, ten paczek ‘ta paczka’), końcówka celownika -owi w niektórych  rzeczownikach, zwłaszcza jednosylabowych (bratowi ‘bratu’, kotowi ‘kotu’, psowi ‘psu’), obecność tzw. aorystycznego ch w formach czasu przeszłego i trybu przypuszczającego czasowników (robiłech ‘robiłem’, bylichmy ‘byliśmy’, jedlibychmy ‘jedlibyśmy’). To, co najbardziej odróżnia dialekt śląski od polszczyzny literackiej i innych gwar, to leksyka i frazeologia, np. ajerkuchy ‘naleśniki’, binder ‘krawat’, charlać ‘kaszleć’, fajrować ‘świętować’, filok ‘długopis’, kastla ‘skrzynka’, luft powietrze, szteker ‘gniazdko elektryczne’, wajzel ‘zegar’. 

Pełniejszy opis dialektu śląskiego znajduje się na blogu, w jego obrębie występują takie gwary, jak gwara jabłonkowska, gwara cieszyńska czy gwara opolska.

Nowe dialekty mieszane

Termin nowe dialekty mieszane używany jest w odniesieniu do obszaru, gdzie ludność posługuje się polszczyzną ogólną z różnymi elementami gwarowymi. Jest to efekt procesu integracji językowej, który polega na łączeniu się gwar w jeden, ogólnonarodowy język. Nowe dialekty mieszane obejmują województwa: dolnośląskie, lubuskie, zachodnio-pomorskie, część województwa pomorskiego i warmińsko-mazurskiego. 

Ryc. 7. Zasięg nowych dialektów mieszanych

Na ziemiach tych mieszała się ludność niemiecka, kresowiacy (Kresy Wschodnie), osadnicy z Polski centralnej i południowej, a także przymusowo przesiedleni Ukraińcy i Łemkowie. Stąd na obszarze nowych dialektów mieszanych oprócz języka polskiego funkcjonował język niemiecki, gwary z Małopolski i Wielkopolski, polszczyzna kresowa oraz języki innych mniejszości. Z czasem nastąpił proces wypierania rodzimych gwar na rzecz polszczyzny ogólnej, przez co elementy gwarowe w tym obszarze nie są tak wyraźne jak w przypadku innych dialektów i stopniowo zanikają.

Materiały źródłowe