Ślōnsko godka, czyli dialekt śląski

Wiecie już, jak rozpoznać gwarę podhalańską. Teraz przyszła kolej na bliższe przyglądnięcie się mowie Ślązaków. W tym artykule poznacie dialekt śląski i jego najważniejsze cechy.

Na wstępie naszych rozważań warto pochylić się nad dwoma istotnymi zagadnieniami. Po pierwsze jest to kwestia nazewnictwa. W poprzednim artykule dotyczącym mowy górali podhalańskich posługiwaliśmy się terminem gwara, natomiast w tym przypadku mówimy o dialekcie. Język Ślązaków jest dialektem, ponieważ w jego obrębie można wyszczególnić kilka mniejszych gwar, np. gwary cieszyńskie, gwary pogranicza śląsko-małopolskiego czy gwary gliwickie. Niemniej wszystkie te odmiany posiadają wspólne cechy, które staną się przedmiotem opisu w tym artykule. Po drugie należy odpowiedzieć na pytanie,  jaki zasięg ma dialekt śląski. Doskonale obrazuje go poniższa mapa:

Ryc. 1. Zasięg dialektu śląskiego

Osoby posługujące się gwarami dialektu śląskiego zamieszkują południowo-zachodnią Polskę, a także przygraniczny obszar Czech i Słowacji – w okolicy Czadcy. Od zachodu granice dialektu wyznaczają miejscowości Syców, Niemodlin i Prudnik; od południowego zachodu – Bogumin, Jabłonków i Czadca; od wschodu – Lubliniec, Tarnowskie Góry, Piekary, Bytom, Siemianowice, Katowice, Pszczyna, Bielsko-Biała, Szczyrk. Natomiast granicę północno-wschodnią wyznacza linia: Syców – Kluczbork – Lubliniec.

Charakterystyka słownictwa

Podstawową i najprędzej zauważalną cechą różnicującą regionalną odmianę języka od polszczyzny ogólnej jest słownictwo. W dialekcie śląskim ze względu na położenie i historyczne uwarunkowania występuje wiele słów pochodzących z języka niemieckiego i czeskiego. Pojawiają się także słowa typowe dla przemysłowego charakteru Śląska, czyli związane z pracą przy wydobywaniu węgla. Oto kilka przykładów:

• ajerkuchy – naleśniki;
• binder – krawat;
• cug – pociąg;
• fedrować – wydobywać węgiel;
• gańba – wstyd;
• gibko – szybko;
• gruba – kopalnia;
• na łostatni drik – na ostatnią chwilę;
• pokidać sie – poplamić się;
• rajfle – spodnie jeansowe;
• ruła – piekarnik;
• wuszt – kiełbasa;
• zista – babka ucierana.

Charakterystyka fonetyki

Słysząc Ślązaka, mamy poczucie innej niż w języku ogólnym wymowy. Łączy się to między innymi ze specyficzną artykulacją samogłosek a, o, e. Tę i inne właściwości fonetyczne dialektu śląskiego obrazuje poniższa tabela:

Charakterystyka gramatyki

Nie tylko wymowa wyrazów, ale także ich odmiana w dialekcie śląskim nieco odbiega od polszczyzny literackiej. Zasadnicze rozbieżności można dostrzec także w zakresie słowotwórstwa, czyli tworzenia nowych wyrazów za pomocą innych niż w języku ogólnym cząstek. Oto najciekawsze różnice:

Dialekt, etnolekt czy język?

Ślōnsko godka od wielu lat jest przedmiotem sporu wśród językoznawców i entuzjastów. Jedni uważają, że jest ona dialektem, czyli odmianą języka ogólnego, zaś inni widzą w niej pełnoprawny język, jak w przypadku kaszubskiego. Przeciwnicy postrzegania dialektu śląskiego jako języka dowodzą, że jest on za bardzo zróżnicowany, aby móc nazwać go jednolitym systemem językowym. W tym dialekcie bowiem występuje wiele gwar, które różnią się między sobą. Nie opracowano także jednolitych reguł gramatycznych i spójnego sposobu zapisu. Oponenci natomiast twierdzą, że kodyfikacja (unormowanie) mowy Ślązaków jest niemożliwa i stanowiłaby sztuczny twór. Powołują się także na ustalenia polskich i zagranicznych badaczy (np. Elżbieta Sekuła, Jolanta Tambor), którzy sądzą, że o uznaniu danej mowy za język powinna decydować wola użytkowników. W związku z tym na Śląsku w ostatnich latach podejmowane są działania zmierzające do popularyzacji dialektu: powstają książki, opracowania, a nawet przekłady innych dzieł. Tworzone są elementarze do nauki śląskiego i rozmaite programy w mediach, które mają pokazać wartość ślōnskiej godki.  Niemniej do tej pory, mimo podjętych starań, dialekt śląski nie został uznany przez komisję sejmową za język. Dlatego w odniesieniu do mowy Ślązaków często używa się określenia etnolekt. Jest to język grupy etnicznej, który stanowi wyznacznik tożsamości i przynależności kulturowej. Mówiąc prościej, etnolekt nazywa mowę, której status jest sporny, czyli nie można jednoznacznie określić, czy jest dialektem czy już językiem.

Materiały źródłowe