Gwary kociewskie

Z Podhala i Śląska przenosimy się tym razem na północ, a dokładniej w obręb dialektu wielkopolskiego, gdzie językoznawcy umiejscowili tzw. gwary kociewskie. Jeżeli więc chciałbyś znaleźć odpowiedź na pytanie, co znaczy brymza, kuch z krostami czy stara lada, oraz interesują Cię gwary języka polskiego, to zapraszam do lektury.

Zasięg gwar kociewskich

Już na wstępie pragnę wytłumaczyć użycie w tytule rzeczownika gwara w liczbie mnogiej. Otóż, mówiąc o języku ludności zamieszkującej obszar Kociewia, mówimy o kilku mniejszych gwarach, które jednak posiadają wspólne cechy. Staną się one przedmiotem opisu w tym tekście.

Kociewie to region etniczno-kulturowy oraz dialektologiczny (wyszczególniony ze względu na obecność pewnych cech językowych), który znajduje się na Pomorzu Gdańskim. Położony jest z lewej strony Wisły między Żuławami a Kaszubami. Obejmuje dorzecza Wierzycy i Wdy oraz rozciąga się na północy nieco ponad linią Skaryszewy-Tczew, zaś na południu sięga po miejscowość Gruczno.

Ryc. 1. Zasięg gwar kociewskich

Warto w tym miejscu podkreślić, że język nie stanowi sterylnego tworu, dlatego jednoznaczne kategoryzowanie zjawisk językowych jest bardzo trudne. Gwary kociewskie znajdują się w obrębie dialektu wielkopolskiego, nie oznacza to jednak, że nie podlegały żadnym oddziaływaniom. Dialektolodzy w mowie ludności Kociewia doszukali się elementów typowych dla języka kaszubskiego czy sąsiadującego dialektu mazowieckiego.

Charakterystyka słownictwa

Jak zaznaczyłam w poprzednim akapicie, tereny Kociewia podlegały licznym wpływom. Stąd też w zasobie leksykalnym ludzi posługujących się gwarą pozostało niewiele wyrazów rodzimych. Należą do nich np.:

• babuś – dziadek;
• kraty – sztachety;
• prędki – wczesny;
• gałka – źrenica.

Ograniczona liczba słownictwa typowo kociewskiego wynika z położenia interesującego nas obszaru. Znajduje się on tuż przy Wiśle, czyli przy głównym szlaku handlowym, stąd wpływy z języka ogólnopolskiego, a także z innych gwar. Ponadto Kociewie od sąsiadujących Kaszub, Borów Tucholskich i ziemi chełmońsko-dobrzyńskiej nie było oddzielone żadnymi naturalnymi barierami. Dlatego wzajemne mieszanie się słownictwa z tych obszarów językowych było naturalne. Gwary Kociewia nie uchroniły się także przed naleciałościami germańskimi. Obecne są one zwłaszcza w obszarach życia związanych z administracją, rzemiosłem czy gospodarstwem. Do wyrazów, które mają napływowy charakter, należą np.:

• brymza – hamulec;
• kuch z krostami – drożdżówka z kruszonką;
• stara lada – sklep z rzeczami używanymi, komis;
• seknia – męskie ubranie ślubne;
• obiad – południe;
• lólka – babka;
• konus – człowiek małego wzrostu;
• chciwolec – człowiek skąpy.

Charakterystyka fonetyki

Aby określić granice gwar kociewskich, badacze języka musieli wyszczególnić specyficzne cechy mowy ludności wiejskiej, a następnie określić ich zasięg. Najważniejszą jest brak a-pochylonego, czyli samogłoski, którą do XVIII wieku wymawiało się jako współczesne o. Kociewianin powie: Ja byłam. Ja pamiętam. Ta właściwość upodabnia gwarę kociewską do języka ogólnego, w którym a–długie przeszło w a-jasne (wymawiane jak współczesna głoska a) w przeciwieństwie do np. dialektu śląskiego, którego użytkownicy zamiast [trawa] mówią [trowa]. Inne cechy gwarowe dotyczące wymowy obrazuje poniższa tabela:

Charakterystyka fleksji

W gwarach kociewskich występuje również kilka innowacji w zakresie odmiany wyrazów, których główną właściwością jest dążenie do uproszczenia. Do najbardziej charakterystycznych cech fleksyjnych należy tzw. neologizm kociewski, czyli stosowanie końcówki –óm  w 1. osobie liczby pojedynczej, rodzaju męskiego w czasie przeszłym, np. byłóm, szedłóm, skakałóm w przeciwieństwie do ogólnopolskich form byłem, szedłem, skakałem. Neologizm kociewski powstał, upodabniając się do obecnych w gwarze form czasu teraźniejszego, np. gadóm, wołóm. W mowie współczesnej ludności cecha ta zanika na rzecz analitycznych (złożonych) form czasu przeszłego, np. ja gadał, ja wołał. Inne właściwości gwar kociewskich w zakresie fleksji obrazuje poniższa tabela:

Charakterystyka słowotwórstwa

Kociewskie derywaty słowotwórcze to zbiór niezwykle obszerny i ze wszech miar interesujący. Na szczególną uwagę zasługują formanty tworzące nazwy ekspresywne. Tych bowiem jest bardzo dużo w gwarze kociewskiej, np.

• -or, np. gapior, krzakor (od: gapa, krzak);
• -ora, np. mamora, babora (od: mama, baba);
• -uszek/-yszek/-aszek, np. kubuszek, woryszek, chłopaszek (kubeczek, woreczek, chłopaczek);
• -ón, np. psión, kotón (psisko, kocisko).

Hupus, konus, pertek, czyli człowiek w gwarze kociewskiej

W języku ludności Kociewia występuje dość szeroki zbiór wyrazów, które odnoszą się do człowieka i są ekspresywne oraz nacechowane stylistycznie. Większość z nich określa ludzi poprzez cechy psychiczne i fizyczne oraz zachowania. Mówiący gwarą kociewską zwracają uwagę na takie wady innych, jak niski wzrost (hupus, konus, pertek) czy wątła postawa (lebioda, zgaga). Rozróżnia się ponadto chudą, wysoką dziewczynę, którą nazywa się chochlą, i szczupłego chłopca określanego mianem mirchlona. Inne właściwości ludzkie wyszczególnione w gwarze to: gadulstwo (czaber, czafrot, fafrot czy żeńskie fafrotka), płaczliwość (bekała, beczek, płaczek, riczek), skąpstwo (chciwolec, knifka), łakomstwo (głodak, wołoduch) oraz zrzędliwość (burgot, manczek). Występują też wyrazy wartościujące człowieka negatywnie, np. nicpota – osoba nikczemna czy ochab – ktoś zły, niemoralny. W mowie kociewian pojawiają się również słowa nazywające specyficzne zachowania ludzi, np, miłośnik ziemniaków to bulwarz, a osoba dłubiąca w nosie to dłubała.

Jak zatem widać, czujnemu oku kociewianina nie umknie żaden, nawet najmniejszy mankament, warto więc mieć się na baczności, obcując z osobami posługującymi się gwarą kociewską.

Materiały źródłowe