Gwara podhalańska

Zapewne każdemu z nas zdarzyło się słyszeć osobę mówiącą w języku polskim, jednak sposób jej wypowiedzi różnił się nieco od języka ogólnego. Czytając ten tekst, dowiecie się, jak rozpoznać górala – człowieka posługującego się gwarą podhalańską.

Zróżnicowanie regionalne języka polskiego jest zjawiskiem oczywistym – współcześnie możemy wyszczególnić siedem dialektów, jednak w tym artykule omówiona zostanie gwara podhalańska – jedna z gwar dialektu małopolskiego. Jest ona najlepiej zachowaną i najbardziej popularną gwarą w Polsce. Swoją „sławę” gwara zakopiańska zawdzięcza Kazimierzowi Przerwie-Tetmajerowi, który w 1912 roku ukończył zbiór opowiadań pisanych językiem górali pt. Na Skalnym Podhalu.

Zasięg gwary podhalańskiej

Na początku warto odpowiedzieć na pytanie, na jakim terenie ludzie posługują się gwarą góralską. Z pozoru odpowiedź jest prosta – w Zakopanem – jednak rzeczywisty obszar występowania gwary podhalańskiej jest znacznie szerszy. Do stworzenia swoistej mapy gwarowej posłużyło językoznawcom wyszczególnienie cech gwary góralskiej i zbadanie ich zasięgu. Na tej podstawie określono, że od strony zachodniej granice Podhala obejmują wsie: Witów, Chochołów, Podczerwone, Koniówka, Czarny Dunajec, Załuczne, Odrowąż, Raba Wyżna; od północnej: Spytkowice, Wysoka, Skawa, Skomielna Biała, Rabka; natomiast od wschodu: Czorsztyn i Sromowce Wyżne, wyjąwszy obszar między rzekami Białką a Dunajcem, gdzie ludność posługuje się gwarą spiską.

Ryc. 1. Zasięg gwary podhalańskiej

Charakterystyka słownictwa

Osoba posługująca się polszczyzną ogólną pewnie najszybciej rozpozna różnice w mowie górala, słysząc inne, nieznane dotąd słowa. Obecność w gwarze podhalańskiej rodzimych, typowych dla niej wyrazów jest jej charakterystyczną cechą. Należą do nich np.:

• ciupaga – góralska laska przypominająca siekierkę;
• pokiela – póki, dopóki;
• spólnik – sąsiad;
• moskol – placek z mąki owsianej lub z ziemniaków;
• babrać się – brudzić się.

Zauważyliście na pewno, że wyrazy góralskie brzmią obco, nieznajomo – i słusznie, ponieważ oprócz wyrazów rodzimych w gwarze podhalańskiej występuje wiele zapożyczeń. Jest to spowodowane położeniem Podhala i jego historią. Teren usytuowany na krańcach kraju podlegał wpływom różnych języków i odmiennych kultur. W XIV i XV w. przez Tatry przebiegał szlak pasterzy wołoskich, którzy przynieśli na Podhale wyrazy rumuńskie, węgierskie i rosyjskie. Przyczyn obecności wyrazów obcych w gwarze można doszukiwać się także w sezonowych pracach górali po południowej stronie Tatr czy w służbie w carskiej armii. Gwara podhalańska zawiera m.in. takie zapożyczenia:

• honielnik (słowacki) – młody pomocnik juhasa;
• cesta (słowacki) – droga;
• farorz (słowacki) – ksiądz zarządzający parafią;
• juhas (węgierski) – pasterz owiec podlegający bacy;
• hołdymas (węgierski) – poczęstunek po zakończonej pracy, np. po żniwach;
• bosorka (węgierski) – czarownica;
• bryndza (rumuński) – niewędzony, zmielony i zmieszany z solą ser owczy;
• redyk (rumuński) – wyjście z owcami na hale wiosną i powrót jesienią;
• kosor (rumuński) – przenośne ogrodzenie dla owiec;
• robsic (niemiecki) – kłusownik;
• sajta (niemiecki) – część rozłupanego klocka drewna, która jest przeznaczona dla palenia w piecu;
• wanta (niemiecki) – wielki kamień.

Gdy przyjrzymy się powyższemu zestawieniu słów, dojdziemy do wniosku, że gwara podhalańska jest bardzo konkretna, rzeczowa; że nazywa desygnaty (konkretne obiekty) najbliższe człowiekowi. Przyczyn takiego stanu rzeczy można doszukiwać się w charakterze ludzi posługujących się gwarą. Były to osoby uprawiające ziemię i zajmujące się hodowlą, stąd w ich języku wiele wyrazów nazywających właśnie te obszary. Ten praktyczny oraz rzeczowy charakter gwary sprawia, że mniej jest w niej słów odnoszących się do pojęć abstrakcyjnych czy duchowości.

Charakterystyka fonetyki

Gwara podhalańska, mimo że ma w swym zasobie leksykalnym słowa nieznane w polszczyźnie ogólnej, to jest odmianą terytorialną języka polskiego. W związku z tym występuje w niej wiele wyrazów takich samych jak w języku ogólnym, jednak wprawniejsze ucho usłyszy zasadnicze różnice między sposobem ich wypowiadania. Najważniejsze cechy związane z artykulacją (fonetyką) gwarową przedstawię w poniższej tabeli, zestawiając język ogólny z jego odmianą regionalną:

Charakterystyka gramatyki

W parze ze zmianą w sposobie mówienia idzie także przekształcenie w sposobie odmiany niektórych części mowy. Jest to najczęściej modyfikacja końcówek fleksyjnych w poszczególnych formach oraz innowacje w zakresie słowotwórstwa, czyli tworzenia nowych wyrazów. Obrazuje to poniższa tabela:

Ciekawostki o gwarze podhalańskiej

Górale są bardzo związani z tradycją chrześcijańską, a co za tym idzie, także w ich języku pojawiają się zwroty i wyrażenia odwołujące się do religii. Bardzo widoczne jest to w sposobach pozdrawiania. Kiedy wchodzi się do czyjegoś domu, należy wówczas powiedzieć: Niek bedziy pochwolony Jezus Chrystus, zaś jeden z domowników odpowiada: Na wieki wiekow. Także w sytuacji, gdy zastaje się górala przy pracy, należy go przywitać słowami Scynść Boze, na co pracujący odpowiada Dej Boze.

Żywa w gwarze jest także wspomniana wyżej honorowa liczba mnoga, choć można zaobserwować jej stopniowe wypieranie przez formę ty. Na Podhalu pluralis maiestaticus (honorową liczbę mnogą) stosują dzieci i wnuki wobec rodziców oraz dziadków, a także większość osób młodszych wobec przedstawicieli starszego pokolenia.

Mówiący gwarą góralską rzadko używają nazwisk. W bezpośrednich zwrotach stosują imiona, natomiast, mówiąc o kimś trzecim, nazwisko zastępują przydomkiem (jeżeli zachodzi konieczność doprecyzowania), np. Stasek Walkow pedzioł wcora. lub Marysia od Groblow pojychała do Ameryki. Posłuchajcie gawędy góralskiej autorstwa Adama Pacha pt. Gąsienica.

Materiały źródłowe