Plemiona na ziemiach polskich

Plemiona na ziemiach polskich funkcjonowały przed powstaniem w X w. państwa piastowskiego. Trudno jednak określić, ile ich dokładnie było i gdzie się rozwijały. Najważniejszym z nich byli Polanie, którzy swoje siedziby mieli w Wielkopolsce.

Najważniejsze źródła o plemionach słowiańskich na ziemiach polskich

Najstarsze źródła pisane o plemionach funkcjonujących przed powstaniem państwa piastowskiego pochodzą z I połowy IX w. ze wschodniej części Cesarstwa Karolingów. Cennych informacji dostarcza Geograf bawarski. Wymienia nazwy plemion związanych z ziemiami polskimi oraz ilość grodów, którymi dysponują. Anonimowy autor wspomniał m.in. Pyrzyczan, Wolinian, Opolan, Golęszyców, Wiślan, Lędzian. Kolejnym ważnym źródłem była praca autorstwa angielskiego króla Alfreda Wielkiego z II połowy IX w. Władca napisał o Wiślanach i określił ich położenie jako „[…] na wschód od Moraw […]”. W połowie X w. powstało dzieło O zarządzaniu cesarstwem. Konstantyn VII Porfirogeneta wspomniał w nim o Lędzianach, którzy swoje siedziby mieli we wschodniej części dzisiejszej Małopolski. Także Thietmar z Merseburga (X/XI w.), opisując pielgrzymkę Ottona III do Gniezna w 1000 r., zapisał, że cesarz przejeżdżał przez ziemie zamieszkiwane przez Dziadoszan. Wspomniał także Ślężan, którzy z nimi graniczyli.

W źródłach pisanych z IX-X w. nie ma informacji o Polanach, czyli plemieniu, które stanowiło fundament państwa piastowskiego.

Słowianie na ziemiach polskich

Słowianie na ziemiach polskich pojawili się ok. V-VI w. Zajęli tereny między trzema rzekami: Odrą, Wisłą i Bugiem. Istnieje kilka teorii o ich pochodzeniu. Jedna z nich mówi, że przybyli z terytoriów nad Dniestrem, Dnieprem i Prypecią. Matecznikiem Słowian miało być współczesne pogranicze ukraińsko-białoruskie. Należy pamiętać, że istnieje kilka hipotez na ten temat. Do istniejących już badań dochodzą nowe opinie. 

Historycy wyróżniają Słowian zachodnich, wschodnich i południowych. Ziemie polskie zamieszkiwali Słowianie zachodni.

Ryc. 1. Podział Słowian

Najważniejsze plemiona na ziemiach polskich

Plemiona zamieszkujące ziemie polskie osiedlały się głównie nad rzekami. Przyczyną tego były kwestie związane z obronnością i gospodarką. Cieki wodne stanowiły bowiem nie tylko naturalną barierę, ale także szlak komunikacyjny. Naturalne granice tworzyły również lasy, które oddzielały funkcjonujące ośrodki plemienne. Granice nie były jednak szczelne, co sprzyjało nawiązywaniu kontaktów gospodarczych, politycznych i kulturowych między plemionami. 

Ryc. 2. Mapa przedstawiająca plemiona słowiańskie na ziemiach polskich, autor mapy: K. Chariza i zespół

Pierwsze państwo plemienne na ziemiach polskich

Najstarszym państwem słowiańskim na ziemiach polskich było państwo Wiślan. Jego funkcjonowanie w II połowie IX w. potwierdzają źródła z epoki. Wiślanie swoje siedziby mieli na obszarze górnej Wisły, po Nidę oraz Dunajec. Władca oraz mieszkańcy państwa Wiślan mieli do czynienia z chrześcijaństwem, jednak religia ta nie zdołała zapuścić trwałych korzeni w ich społeczności.

Skąd się wzięło państwo? (czytaj)

Polanie

Na szczególną uwagę zasługuje plemię Polan. Informacje o nim pochodzą dopiero z X-XII w. W Kronice polskiej Galla Anonima znajduje się fragment, który opisuje przejęcie władzy w plemieniu Polan przez Piastów, przodków Mieszka I. Dziejopisarz wiąże to z dwoma legendami – o Popielu i Piaście Kołodzieju. 

Nazwa „Polanie” pochodzi od wyrazu „pole”, co nawiązuje do pól rolnych. Na przełomie VIII i IX w. plemię to utworzyło w Wielkopolsce (wokół Gniezna) organizację państwową. Na jej czele stanęła wspomniana już dynastia piastowska, która podbiła inne plemiona i prowadziła ekspansję terytorialną. Historycy uznali za postaci historyczne Siemomysła, Lestka oraz Siemowita. Byli to przodkowie Mieszka I (pierwszego historycznego władcy Polski).

Od rodu do państwa – struktura plemion

Początkowo Słowianie funkcjonowali w ramach rodu, czyli grupy społecznej połączonej więzami krwi. Składało się na niego kilka rodzin, które posiadały wspólnego przodka i były ze sobą spokrewnione. Członkowie rodu zamieszkiwali jedną osadę, wspólnie zajmowali się uprawą roli oraz obroną w sytuacji zagrożenia.

Wędrówka ludów sprawiła, że więzy rodowe zostały rozbite. Na ich gruzach zaczęła kształtować się wspólnota zwana opolem. Była to organizacja oparta na związkach rodowych i terytorialnych. Członków opola łączyła więź sąsiedzka. Wspólnie zajmowali się rolą oraz ochroną wspólnoty ziemskiej.

W VII w. opola zaczęły łączyć się w większe skupiska ludzi – plemiona. Były to grupy spokrewnionych ze sobą rodów, które zamieszkiwały jeden obszar. Spajały je więzy polityczne, ekonomiczne, społeczne i kulturowe. Z czasem plemiona zaczęły łączyć się, tworząc związki plemienne. Obejmowały one obszar z kilkoma, kilkunastoma grodami. Charakteryzowały się różną trwałością.

Ryc. 3. Rozwój struktur plemiennych

Organizacja polityczna plemion słowiańskich

Najważniejszym organem politycznym plemion słowiańskich był wiec, w skład którego wchodzili wszyscy wolni mieszkańcy. Jego zadaniami było: podejmowanie najistotniejszych decyzji politycznych, wydawanie wyroków sądowniczych, organizowanie akcji osiedleńczej, decydowanie o wojnie i pokoju.

Z czasem najsilniejsze wpływy uzyskała starszyzna plemienna, powstała w wyniku bogacenia się niektórych rodzin w plemionach. W jej skład wchodziły osoby najbogatsze, najbardziej doświadczone. Z czasem przedstawiciele rodów zaczęli rywalizować o dostęp do władzy, a następnie jej monopolizację. Ten, który wygrał, wyznaczał spośród siebie lidera wspólnoty plemiennej. Początkowo powoływano zwierzchnika wspólnoty w czasie wojny. Z czasem przewodniczył także podczas pokoju. Zaczęto ich nazywać książętami.

Ryc. 4. Organizacja polityczna plemion słowiańskich

Gospodarka plemion słowiańskich

Podstawową formą gospodarki wśród plemion słowiańskich na ziemiach polskich było rolnictwo żarowe, polegające na karczowaniu lub wypalaniu lasów, a następnie obsiewaniu tych ziem. Metoda ta nie była efektywna i doprowadzała do szybkiego wyjałowienia ziemi, co skutkowało koniecznością migracji plemion.

Gospodarka wypaleniskowa była stopniowo zastępowana uprawą orną. Słowianie zaczęli kruszyć ziemię, wykorzystując do tego takie narzędzia, jak np. radło, a następnie zasiewali ją. Wykorzystanie tej metody sprawiało, że zmniejszyło się zjawisko nieurodzaju. Miało jednak także wady, ponieważ trudno operowało się radłem w glebach gliniastych.

By zwiększyć wydajność plonów, zaczęto stosować gospodarkę przemienno-odłogową. Polegała na kilkuletniej uprawie fragmentu ziemi aż do jej wyjałowienia, a następnie odłogowaniu i wykorzystaniu jako pastwiska. Często takie pola zaczynały zarastać. Zaletą tej metody było przywrócenie żyzności gleby. 

Ryc. 5. Sposoby gospodarowania ziemi przez Słowian

Życie społeczne

Centrum życia społecznego plemion słowiańskich na ziemiach polskich stanowił gród. Początkowo była to osada pełniąca funkcje obronne. Przejęła także rolę centrum politycznego, gospodarczego i religijnego. W grodzie organizowano wiece; swą siedzibę miał w nim także zwierzchnik plemienny.

Głównym zajęciem mieszkańców grodu było rolnictwo. Uprawiano m.in. proso, żyto, pszenicę, jęczmień. W ogrodach sadzono fasolę, groch, bób, soczewicę, marchew, cebulę i inne. Produkty spożywcze pozyskiwano także w wyniku zbieractwa i łowiectwa. Słowianie zajmowali się produkcją naczyń, tkactwem, prostą produkcją hutniczą oraz kowalstwem. W zależności od miejsca zamieszkania mogli uczestniczyć w wymianie handlowej.

Słowianie na ziemiach polskich byli politeistami i poganami, co oznacza, że wierzyli w wielu bogów. Na terenach zamieszkałych przez Słowian zachodnich czczono Peruna, Świętowita, Swaroga. Wierzono także w mniejsze bóstwa, nimfy wodne, demony leśne, polne i górskie duchy. Chwalono je w lasach, gajach, na polanach, wzniesieniach. Modlono się także do drzew, kamieni, posągów.

Ryc. 6. Najważniejsi bogowie Słowian zachodnich

Gród – elementy charakterystyczne

Grody budowano w strategicznych miejscach – na wzniesieniach, w okolicach rzek, jezior i bagien, co miało podnieść ich walory obronne. Elementy grodu, które zapewniały bezpieczeństwo jego mieszkańcom, to:

• brama ze zwodzonym mostem, 
• fosa – głęboki rów wokół grodu, wypełniony wodą,
• wał obronny wybudowany z drewna i ziemi,
• ostrokół – przeszkoda lub stanowisko obronne wybudowane z dwóch rzędów skrzyżowanych ze sobą pali,
• palisada – wysokie ogrodzenie składające się z drewnianych, ostro zakończonych pali wbitych blisko siebie,
• falochron – konstrukcja służąca do ochrony grodu przed działaniem fal,
• wieża obronna – pełniła funkcję punktu obserwacyjnego, a w chwili ataku była miejscem schronienia dla mieszkańców grodu.

Wokół grodu funkcjonowały osady. Ich mieszkańcy żyli w ziemiankach lub półziemiankach.

Ryc. 7. Elementy charakterystyczne grodu

Materiały źródłowe