Państwo piastowskie

Do naszych czasów nie przetrwało wiele źródeł pisanych o początkach państwa polskiego. Najstarsze informacje mówią o okresie panowania pierwszego historycznego władcy Polan – Mieszka I. Państwo piastowskie w X w. było już na zaawansowanym etapie rozwoju.

Najważniejsze źródła pisane o początkach państwa polskiego

Polskie źródła pisane dotyczące średniowiecznego państwa piastowskiego pochodzą z XII w. Jednak początek państwa polskiego datuje się od pierwszej połowy X stulecia. Informacji o władztwie Mieszka I dostarczają zagraniczni kronikarze i duchowni. 

Widukind z Korbei 

Najstarsze wiadomości o państwie księcia Mieszka I pochodzą od benedyktyńskiego mnicha o imieniu Widukind z saskiego klasztoru w Nowej Korbei. W swojej pracy Dzieje saskie zapisał, że w 963 r. książę Polan przegrał w wojnie z Wichmanem (buntownikiem, który wystąpił przeciwko cesarzowi i postanowił na własną rękę prowadzić akcje zbrojne przeciwko monarchii pierwszego Piasta). Podczas tego starcia zginął nieznany z imienia brat Mieszka I. Konsekwencją porażki było także złupienie ziem polskich przez Sasów i Wieletów. 

Ibrahim ibn Jakub 

Autorem kolejnego przekazu o Mieszku I był Ibrahim ibn Jakub, żydowski kupiec i podróżnik z Tortosy (miejscowość w Hiszpanii). Jego relacja pozwoliła nakreślić obraz piastowskiego państwa w czasie podejmowania przez księcia kluczowych decyzji politycznych i religijnych. Władztwo Mieszka I oczami Ibrahima ibn Jakuba było rozległe terytorialnie, dobrze zorganizowane i dysponowało siłą militarną. Kupiec szczegółowo opisał funkcjonowanie i zasady obowiązujące w książęcej drużynie. Wskazał obowiązki księcia wobec wojów (wyposażenie ich w broń, konie, przedmioty codziennego użytku, ale także zadbanie o dzieci członków drużyny) i sposób opłacania drużynników (daniny świadczone przez poddanych). Jego opis zawiera także informacje o sąsiadach państwa piastowskiego: Wieletach, Prusach, Rusinach i kraju rządzonym przez Przemyślidów. Ibrahim ibn Jakub zawarł w opisie także informacje o walkach z Wieletami, co nawiązuje do treści Dziejów saskich. 

Anonimowy benedyktyn zwany Gallem

Kolejnym ważnym źródłem o początkach państwa piastowskiego jest Kronika polska autorstwa anonimowego benedykta zwanego Gallem. Została ona napisana na początku XII w. na dworze Bolesława Krzywoustego. Przedstawia genealogię Mieszka I. Dziejopisarz wymienił następujących przodków polskiego księcia: Siemomysła, Lestka, Siemowita, Piasta i Chościskę. Wspominał także o Popielu, który okazał się władcą niegodziwym, ostatecznie pozbawionym władzy przez Siemowita – właściwego twórcę monarchii piastowskiej.  Historycy uznali za postaci historyczne Siemomysła, Lestka oraz Siemowita, natomiast Piast i Chościska zostali zaliczeni do grona osób legendarnych.

Oprócz źródeł pisanych ważnych informacji o początkach państwa piastowskiego dostarczają badania archeologiczne. Istotną rolę odegrała także metoda dendrochronologiczna, która umożliwiła dość precyzyjne określenie dat budowy grodów na ziemiach polskich.

Ryc. 1. Zachowany najstarszy rękopis „Kroniki polskiej” Galla Anonima, XIV w.

Państwo piastowskie – podstawowe informacje

Narodziny państwa piastowskiego są bardzo ważne dla historii Polski. Warto więc skupić się na jego szczegółowej charakterystyce. Pod lupę zostaną wzięte takie zagadnienia, jak: terytorium, ludność i jej warunki życia, religia, gospodarka, organizacja polityczna oraz militarna.

Ryc. 2. Rodowód Piastów

Terytorium 

Podstawę państwa piastowskiego stanowiło niewielkie terytorium liczące początkowo ok. 5000 km². Centrum stanowiła ziemia gnieźnieńska w Wielkopolsce, granicząca z trzema rzekami: Wartą, Wełną i Wrześnią. Na tym obszarze powstały pierwsze grody zbudowane według podobnego wzorca, co świadczy o wcześniejszym funkcjonowaniu struktur plemiennych na tych terenach. Najsilniejsi byli Polanie, którzy podbili sąsiednie terytoria i zorganizowali państwo. Od nazwy tego plemienia wywodzi się nazwa „Polska”. Przyjmuje się, że państwo piastowskie powstało więc w krótkim czasie, za życia ojca Mieszka I – Siemomysła.

Ryc. 3. Mapa przedstawiająca Polskę w czasach Mieszka I

Gdy Piastowie podporządkowali sobie ziemię gnieźnieńską, przystąpili do ekspansji terytorialnej. Szybko zajęli terytoria nad Obrą, ziemię kaliską, Kujawy. Rozwój terytorialny przebiegał we wszystkich kierunkach i był pośpieszny. Miał na celu przejęcie kontroli nad strategicznymi pod względem gospodarczym punktami szlaków handlowych. Taką rolę pełniły m.in. Chełmno i Włocławek (szlak handlowy znad Bałtyku w kierunku Wisły, Bugu i Rusi), Sandomierz (szlak handlowy z Pragi do Kijowa). Z czasem Piastowie skierowali się ku północy, gdzie zlokalizowane były najważniejsze ośrodki handlowe. W pierwszej kolejności przesuwali się wzdłuż Wisły, u której ujścia powstał Gdańsk. Następnie skierowali się ku zachodowi, co naruszyło niemiecką strefę wpływów. Ostatecznie w skład państwa Mieszka I weszły następujące ziemie: Wielkopolska, Mazowsze, Pomorze Wschodnie, Pomorze Zachodnie, Śląsk i ziemia zamieszkana przez Wiślan (Małopolska).

Zarząd terytorialny państwa piastowskiego bazował na grodach. Osady te pełniły funkcje obronne, polityczne, administracyjne oraz gospodarcze. 

Ludność państwa

Przyjmuje się, że państwo Mieszka I zamieszkiwało około miliona ludzi. Ich rozmieszczenie było bardzo nierównomierne. Ludność żyła w okolicach ważniejszych ośrodków politycznych i gospodarczych. Największe skupiska znajdowały się wokół Gniezna, Krakowa, Wrocławia oraz na Kujawach. Większość kraju porastały puszcze, co także wpływało na rozlokowanie ludności. Gęstość zaludnienia konkretnych regionów była zależna od przesiedleń całych grup mieszkańców oraz wyznaczenia przez władców celów strategicznych. 

Źródła nie przekazują precyzyjnych informacji o podziale społeczeństwa wczesnopiastowskiego. Można jednak stwierdzić, że nie było zróżnicowane. Wyróżnia się w nim m.in. wolnych dziedziców, czyli byłych wolnych członków plemienia. W państwie piastowskim byli zobowiązani do składania danin i wypełniania powinności wobec władcy. Osobną kategorię stanowili niewolni – osoby pojmane podczas wypraw łupieżczych. Na czele hierarchii społecznej stali wojowie odpowiedzialni za bezpieczeństwo państwa. Elitę stanowiły także osoby pochodzące z dynastii, często cieszące się lokalnym poparciem. Po przyjęciu chrześcijaństwa w państwie piastowskim zaczęli pojawiać się duchowni zajmujący się szerzeniem nowej wiary oraz tworzeniem organizacji kościelnej na ziemiach polskich. Coraz większą rolę zaczęli odgrywać także możni, czyli dostojnicy dworscy i lokalni urzędnicy wywodzący się ze starszyzny plemiennej oraz ludzie wybrani przez władcę. Stanowili miejscowe elity i piastowali urzędy. 

Ryc. 4. Grafika przedstawiająca podział społeczeństwa wczesnopiastowskiego

Warunki życia

Tryb życia ludzi był uzależniony od pory roku i kalendarza liturgicznego. Przeważająca większość społeczeństwa pracowała na polu ponad siłę. Poddani pierwszych władców piastowskich żyli w lekkich lepiankach. Były to budynki proste pod względem konstrukcyjnym, łatwe do naprawy, ciemne, wilgotne i zadymione. Higiena była na niskim poziomie, co wpływało na żywotność. Średnia długość życia wynosiła od 30 do 36 lat. Ludzie nosili ubrania uszyte z lnianych płatów, które wytwarzano w ramach rodzinnego gospodarstwa. 

Pierwsi mieszkańcy państwa piastowskiego żyli skromnie i wiedli proste życie. Podstawę ich diety stanowiło pieczywo, mączne polewki, warzywa, a zwłaszcza rzepa. Nawet najbardziej ubodzy spożywali od czasu do czasu mięso. Posiłki popijano najczęściej piwem, bogatsi raczyli się także miodem, sporadycznie winem.

Ludzie w państwie piastowskim prócz wykonywania pracy i prowadzenia życia rodzinnego byli zobowiązani do wypełniania powinności względem władcy. Jedną z nich była służba wojskowa. Do obowiązków wolnej ludności należało uczestniczenie w wyprawach zbrojnych na wezwanie władcy, który rozsyłał wici (pęki powrozów będące symbolem kary dla tych, którzy nie posłuchają rozkazu). Ponadto ludność była zobowiązana do składania danin i pełnienia posług. Pierwsze z wymienionych miały formę dóbr materialnych. Wyróżnia się następujące daniny: powołowe (pobierane przez władcę od chłopów w naturze) i narzaz (świadczony w nierogaciźnie, niekiedy także w bydle i owcach). Posługi miały formę robocizny. Najpowszechniejszymi były: stróża (obowiązek pilnowania przez chłopów małych grodów strażniczych i innych punktów strategicznych), stan (obowiązek utrzymania przejeżdżającego władcy i jego dworu) i przewód (obowiązek dostarczania przez chłopów zaprzęgów do książęcych wozów). Funkcjonowały także osady służebne, których mieszkańcy wykonywali wyspecjalizowane usługi. Dla przykładu, Owczary zajmowały się hodowlą owiec, Świniary były odpowiedzialne za dostarczanie świń, Kowale wytwarzały produkty kowalskie, Grotniki produkowały groty do broni, a Złotniki wytapiały przedmioty ze złota lub srebra. Wymienione powinności składały na scentralizowany skarb książęcy. Źródło dochodu w państwie piastowskim stanowiły także regale książęce (królewskie), czyli uprawnienia przysługujące wyłącznie panującemu np. młyńskie, górnicze, solne, mennicze.

Religia

Przed przyjęciem chrześcijaństwa przez Mieszka I w 966 r. na ziemiach polskich mieszkała ludność pogańska. Jednak opis wierzeń plemion polskich nie znajduje odzwierciedlenia w źródłach. Dopiero Jan Długosz (XV w.) próbował zaprezentować wierzenia poddanych pierwszego władcy z dynastii Piastów. Jednak dziejopisarz miał problem z przedstawieniem pogańskiego kultu na ziemiach polskich, ponieważ źródła, z których korzystał, nie zawierały informacji na ten temat. Brak potwierdzenia sprawia, że w polskiej historiografii ukształtowały się różne koncepcje odnośnie do religii polskich plemion. 

Wiara mieszkańców państwa piastowskiego przed przyjęciem chrześcijaństwa była prosta, charakteryzowała się oddawaniem czci idolom-bożkom. Nie można jednak precyzyjnie podać ich imion. Najprawdopodobniej każde z plemion na ziemiach polskich czciło główne bóstwo, czyli boga-twórcę błyskawicy, pana rzeczy. Wspomniał o tym w I połowie VI w. Prokopiusz z Cezarei. Natomiast inni kronikarze (z XI-XII w.) wymienili w swych przekazach takich bogów, jak: Swarożyc, Perun, Świętowid, Trzygław, Prowe, Radogost. Słowianie czcili także nimfy wodne, demony leśne, polne i górskie duchy. Ich kult nie odbywał się w świątyniach, lecz w innych miejscach, np. w lasach, na polanach. Cześć oddawano także drzewom. Znaczenie sakralne gór Ślęży i Łyśca wciąż jest rozważane przez historyków.

Po 966 r. nastąpiła stopniowa chrystianizacja ziem polskich. W pierwszej kolejności dotyczyła środowiska książęcego, w dalszej perspektywie – poddanych Mieszka I. Nowa religia nie przyjęła się od razu wśród najliczniejszej grupy społecznej, ponieważ chrześcijaństwo było obce, a kult pogański miał silne korzenie. 

Ryc. 5. Światowid ze Zbrucza w Muzeum Archeologicznym w Krakowie

Gospodarka 

Podstawę gospodarki w państwie Piastów stanowiło rolnictwo. Odgrywało bardzo ważną rolę, o czym świadczy legenda dynastyczna, zgodnie z którą Piast był prostym oraczem (rolnik, osoba zajmująca się oraniem pola). Najpopularniejszymi zbożami było żyto, pszenica, jęczmień, owies. Ten ostatni był wykorzystywany jako pasza dla zwierząt. Istotną rolę pełniły także ogrody przy domostwach mieszkańców państwa polskiego. Uprawiano w nich groch, bób, marchew, chmiel, mak, len oraz konopie. Prace na polach wykonywano prostymi narzędziami: radłem i sierpem. Stosowano gospodarkę wypaleniskową oraz system nieregularnego odłogowania. Rolnictwu towarzyszyła hodowla zwierząt, zwłaszcza bydła, trzody, owiec i kóz. Mniejszą rolę odgrywało łowiectwo i zbieractwo, choć wciąż z lasu pozyskiwano drewno, smołę, węgiel drzewny, miód i wosk.

W państwie piastowskim funkcjonowali także rzemieślnicy. Z ich usług korzystano, gdy metody domowe okazały się niewystarczające do wyprodukowania przedmiotów. Umiejętności rzemieślników były niezwykle cenne przy wytwarzaniu i obróbce metali, kamieni do żaren, wypalaniu glinianych naczyń. Funkcjonowała także wyspecjalizowana grupa rzemieślników, która pracowała dla kręgów władzy oraz elity państwowej. Zajmowała się produkcją produktów ekskluzywnych, np. wyrobów ze złota. Do wymiany handlowej dochodziło na targach.  

Organizacja polityczna 

Państwo piastowskie było monarchią patrymonialną. Oznacza to, że należało do władcy, który był właścicielem ziem, zasobów naturalnych, panem poddanych i najwyższym sędzią. Ponadto można wskazać, że Polska w średniowieczu była monarchią wojenną, czyli nastawioną na ekspansję zewnętrzną i zdobywanie łupów. Na czele państwa stał władca noszący tytuł księcia lub króla. Pełnił funkcje prawodawcze, sądownicze i dowodził wojami. Jego kompetencje i uprawnienia zostały ujęte w prawie książęcym, które obejmowało zwierzchnictwo sądowe, ale także prawo nakładania świadczeń na ludność i określania regaliów. Władca sprawował władzę w sposób mobilny, tzn. objeżdżał państwo, co pozwalało mu na szybką reakcję w sytuacjach kryzysowych. Władcy piastowscy nie byli autokratami, sprawowali władzę konsensualną, co oznacza, że musieli współpracować z elitą, którą stanowili początkowo członkowie drużyny. Wiece natomiast stanowiły platformę komunikacji poddanych z władcą oraz pełniły funkcję forum sądowego.

Ryc. 6. J. Matejko, „Mieszko I”, XIX w.

Obronność państwa

Za bezpieczeństwo państwa Mieszka I odpowiedzialna była drużyna książęca. Jej członkowie stali na szczycie hierarchii społecznej. Byli to uzbrojeni, zawodowi wojownicy na utrzymaniu władcy i wierni wobec niego. Drużyna, mimo iż liczyła kilkaset osób, była bardzo dobrze wyposażona oraz dyspozycyjna, co wpływało na sukcesy militarne Piastów. Prócz pełnienia roli obronnej wpływała na autorytet władców i zapewniała posłuch wśród poddanych. Stacjonowała w głównych grodach w państwie.

Ryc. 7. Wczesnośredniowieczny szyszak (rodzaj hełmu) pochodzący z X-XI w. znaleziony w Wielkopolsce. Znajduje się Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

Ważne pojęcia

Materiały źródłowe