Zasługi Stanisława Augusta Poniatowskiego dla Rzeczpospolitej

Stanisław August Poniatowski został królem Rzeczpospolitej w 1764 r. Mimo trudnych czasów w jakich przyszło mu panować, władca podjął próbę przeprowadzenia szeroko zakrojonych reform politycznych, gospodarczych i kulturalnych.

Sytuacja w Rzeczpospolitej przed objęciem władzy przez Poniatowskiego 

Stanisław August Poniatowski objął władzę w II połowie XVIII w. Wcześniej Rzeczpospolitą rządzili królowie z dynastii saskiej (wettyńskiej) – August II Mocny i August III Sas, którzy bardziej interesowali się sprawami swojej ojczyzny, Saksonii. Państwo polsko-litewskie traktowali drugorzędnie. Nie zależało im na przeprowadzeniu reform, które mogłyby wzmocnić kraj wewnętrznie i zewnętrznie. Przyczyną tego stanu było m.in. liberum veto, które paraliżowało działalność sejmu. Nasilały się interwencje państw ościennych, zwłaszcza Rosji, a skarb świecił pustkami. Odbiło się to negatywnie na stanie armii Rzeczpospolitej, która była nieliczna, słabo wyszkolona i wyposażona. Wewnątrz państwa pogłębiała się anarchia, postępował upadek autorytetu władcy oraz organów władzy. Konsekwencją tego było utrwalenie rządów oligarchii magnackiej. Również sytuacja gospodarcza nie napawała optymizmem. Zaangażowanie Rzeczpospolitej w III wojną północną skutkowało licznymi zniszczeniami, a działające folwarki pańszczyźniane rujnowały wieś. Kryzys był widoczny także w kulturze. Pogorszył się poziom edukacji i nauki.

Ryc. 1. M. Bacciarelli, „Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego w stroju koronacyjnym”, 1768 r.

Pierwsze zasługi króla i reformy sejmu konwokacyjnego

Dzięki wsparciu carycy Katarzyny II Wielkiej tron po śmierci Augusta III Sasa objął Stanisław August Poniatowski. Nowy władca chciał wzmocnić państwo, napotkał jednak opór ze strony państw ościennych oraz szlachty. Obywatele Rzeczpospolitej nie widzieli potrzeby przeprowadzenia reform. Priorytetem szlachty była obrona złotej wolności oraz powiększanie własnych majątków. Ta grupa obawiała się, że utraci swoje przywileje, a co za tym idzie – wyjątkową pozycję w państwie. Rosji, Prusom i Austrii zależało na tym, by państwo polsko-litewskie było słabe i bezbronne. Dzięki temu sąsiedzi Rzeczpospolitej mogli łatwiej ingerować w sprawy wewnętrzne i realizować swoje cele.

Poniatowski jako człowiek dobrze wykształcony i świadomy konieczności przeprowadzenia reform liczył, że zdoła do nich przekonać część elit politycznych. Tak też się stało. Już w pierwszych latach panowania Stanisława Augusta środowisko królewskie podjęło działania mające na celu zwiększenie dochodów w skarbie państwa. Podczas sejmu konwokacyjnego w 1764 r. i w pierwszych latach panowania Poniatowskiego ustanowiono cło generalne, powołano mennicę królewską oraz uporządkowano system monetarny. Kolejną reformą gospodarczo-ekonomiczną było ujednolicenie systemu miar i wag. Monarcha inicjował także powstawanie manufaktur, które zajmowały się produkcją towarów wojskowych i luksusowych. By zwiększyć wpływy do skarbu opodatkowano szlachtę posiadającą domy w miastach oraz uchwalono lustrację królewszczyzn.

By jeszcze bardziej pobudzić rozwój gospodarczy i ożywić handel, władca i sejm konwokacyjny zainicjowali powstanie Komisji Dobrego Porządku. Były to instytucje, które zajmowały się porządkowaniem spraw prawnych miast oraz unowocześnieniem i przebudową przestrzeni miejskiej. W tym celu naprawiano zniszczone drogi, część z nich została utwardzona. Zlikwidowano jurydyki szlacheckie i duchownych. Rozwinięto także transport rzeczny, który był najtańszy, jednak dotychczas traktowany po macoszemu. Podczas panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego wybudowano dwa kanały: Kanał Królewski (łączył Bug z Dnieprem) oraz Kanał Ogińskiego (łączył Niemen z Dnieprem). Ich powstanie przyczyniło się do ułatwienia transportu zboża oraz innych produktów przeznaczonych na handel. By usprawnić przekazywanie informacji, król zaproponował reformę poczty. W konsekwencji wprowadzono jednakową taryfę pocztową dla osób wykorzystujących tę instytucję.

Kolejnym krokiem było utworzenie w 1765 r. Szkoły Rycerskiej w Warszawie. Główne zadanie tej świeckiej placówki polegało na wykształceniu ludzi odpowiedzialnych za losy ojczyzny i gotowych do wypełniania zadań w ramach służby wojskowej lub cywilnej (w administracji państwowej).

W zakresie funkcjonowania państwa utworzono odrębne dla Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego komisje: Skarbową i Wojskową. Pod względem politycznym postanowiono znieść liberum veto podczas głosowań ustaw wnoszonych przez Komisję Skarbową oraz wprowadzono zakaz przysięgania posłów na instrukcje poselskie. Ograniczono władzę hetmanów oraz zmniejszono liczebność wojsk magnackich do trzystu żołnierzy.

Ryc. 2. Z. Vogel, „Pałac Kadetów”, ok. 1785 r.

Komplikacje 

Początek panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego dobrze wróżył Rzeczpospolitej. Jednak wszystko, co dobre, szybko się kończy. Szersze przeprowadzenie reform zostało skomplikowane przez coraz intensywniejszą ingerencję Rosji w sprawy Rzeczpospolitej. Wschodni sąsiad interweniował na prośbę króla pruskiego Fryderyka II oraz magnatów, którzy byli niezadowoleni z reform wprowadzonych przez środowisko Familii. Jednym z pretekstów do ingerencji była sprawa dysydentów oraz sejm repninowski, którego celem było przeprowadzenie rewizji reform z sejmu konwokacyjnego. W 1768 r. sejm ten uchwalił prawa kardynalne. Były to zasady ustrojowe, które miały być nienaruszalne. Należały do nich m.in.: wolna elekcja, unia z Litwą, liberum veto czy prawo do wypowiadania posłuszeństwa królowi. Gwarantem tych praw była Rosja, co w praktyce oznaczało, że ich zmiana mogła nastąpić tylko za jej zgodą. W ten sposób rosyjska dominacja w Rzeczypospolitej została potwierdzona pod względem prawnym, a państwo polsko-litewskie było suwerenne wyłącznie formalnie.

Sejm rozbiorowy

W 1773 r. zorganizowano sejm rozbiorowy. Potwierdził on nabytki terytorialne Rosji, Prus i Austrii z 1772 r. oraz wprowadził nowe rozwiązania ustrojowe. Ustanowiono Radę Nieustającą, czyli organ państwowy pełniący funkcję władzy wykonawczej. Składała się z króla oraz 36 konsyliarzy (doradców) wybieranych przez obie izby sejmu. W Radzie działało pięć departamentów: Interesów Cudzoziemskich, Skarbowy, Sprawiedliwości, Wojskowy, Policji. Ministrowie stojący na czele departamentów składali sprawozdania przed sejmem. Rada nie cieszyła się zbyt wielkim uznaniem wśród Polaków, lecz stała się sprawnie działającą instytucją w szczególności w zakresie administracji i systemu fiskalnego.

Sukcesem króla Poniatowskiego było uzyskanie zgody na powołanie w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej. Było to pierwsze w Europie ministerstwo oświaty. Na funkcjonowanie KEN przeznaczono majątki po rozwiązanym przez papieża zakonie jezuitów, którzy mieli dotychczas monopol na nauczanie. Zadaniem tej instytucji było zakładanie nowych szkół i prowadzenie działalności w oparciu o oświeceniowe idee. Język polski zastąpił obowiązującą do tej pory łacinę, a nauczyciele kładli nacisk na zdobywanie wiedzy z zakresu nauk przyrodniczych. Przekazywana wiedza została dostosowana do potrzeb życia kształcącej się młodzieży. Członkowie KEN sprzeciwiali się stosowaniu kar cielesnych wobec uczniów. Szkoły zarządzane przez KEN kształciły światłych nauczycieli oraz patriotów dbających o dobro państwa. W ramach komisji przeprowadzono reformę Akademii Krakowskiej. Do czołowych działaczy komisji należeli: Adam Kazimierz Czartoryski, Hugo Kołłątaj, Ignacy Potocki i Grzegorz Piramowicz. Ostatni z wymienionych odegrał znaczącą rolę w powołanym przez KEN w 1775 r. Towarzystwie do Ksiąg Elementarnych, które odpowiadało za przygotowywanie podręczników do szkół.

Ryc. 3. J. Peszka, „Portret Hugo Kołłątaja”, 1791 r.

Mecenat Stanisława Augusta Poniatowskiego

Władca dążył do zreformowania państwa zarówno pod względem politycznym, jak i gospodarczym. Jego starania napotykały jednak przeszkody w postaci działań magnatów oraz sprzeciwu państw ościennych. Odmiennie kształtowała się sytuacja kulturalna i naukowa. Mecenat królewski doprowadził do upowszechnienia idei oświeceniowych w Rzeczpospolitej. Okres rozwoju kultury i sztuki przypadający na 30 lat panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego określany jest mianem oświecenia stanisławowskiego. Król nie szczędził funduszy na kulturę, sponsorując działalność malarzy, pisarzy i architektów.

W sztuce najważniejszą rolę odgrywał klasycyzm, nawiązujący do wzorów antycznych. Na dworze królewskim przebywało wielu wybitnych zagranicznych artystów, którzy upowszechnili w Polsce nowe formy artystyczne. Byli to m.in. malarze Marcello Bacciarelli, Bernardo Belotto (zwany Canaletto), Jan Piotr Norblin, architekt Dominik Merlini oraz rzeźbiarz Franciszek Pinck. Ze wsparcia monarchy korzystali również pisarze, np.: Stanisław Trembecki, Franciszek Salezy Jezierski oraz Franciszek Bohomolec. Z królewskiej inicjatywy dokonano przekładów z łaciny i francuskiego, m.in. Tacyta, Horacego, Seneki i Monteskiusza. Co tydzień władca spotykał się z pisarzami na organizowanych przez siebie obiadach czwartkowych, które miały charakter towarzysko-literackiego salonu.

Ryc. 4. B. Bellotto, „Ulica Miodowa w Warszawie”, 1777 r.

Z inicjatywy monarchy otwarto w Warszawie teatr. Znaczący wkład w rozwój polskiego teatru miał Wojciech Bogusławski. W repertuarze Teatru Narodowego znajdowały się dzieła m.in. Franciszka Zabłockiego oraz Juliana Ursyna Niemcewicza.

 Ryc. 5. G. B. Lampi, „Portret Stanisława Augusta z maską”, 1788-1789.

Ryc. 6.  J. Reichan, „Wojciech Bogusławski”, 1798 r.

Podczas panowania Poniatowskiego założono oświeceniowe czasopismo „Monitor”. Jego redaktorami zostali Ignacy Krasicki i Franciszek Bohomolec. Autorzy tekstów przedstawiali różne drogi do odbudowy Rzeczypospolitej i propagowali oświeceniowe ideały. Na łamach „Monitora” krytycznie odnoszono się do szlacheckich postaw i zachowań.

W dziedzinie architektury przebudowano m.in. Zamek Królewski w Warszawie oraz Łazienki, w tym Pałac na Wyspie. Przy zamku w Warszawie Dominik Merlini wybudował nowy gmach biblioteki królewskiej, która gromadziła zbiory króla szacowane na 15-20 tys. woluminów. 

Ryc. 7. Pałac na Wyspie

Okres panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego charakteryzował się rozwojem nauki. Upowszechniono teorię kopernikańską, prowadzono badania z zakresu nauk ścisłych. Szczególne zasługi wnieśli Jędrzej Śniadecki (chemik), Jan Śniadecki (matematyk), Marcin Poczobutt-Odlanicki (matematyk), Samuel Chróścikowski (fizyk), Stanisław Staszic (geolog), Krzysztof Kluk (przyrodnik). W zakresie nauk humanistycznych osiągnięcia odniósł m.in. Adam Naruszewicz, który stworzył podstawy nowoczesnych badań historycznych. 

Największe osiągnięcie – Konstytucja 3 maja 

Stanisław August Poniatowski przez cały okres swojego panowania podejmował się działań reformatorskich. Za największe osiągnięcie króla można uznać prace nad ustawą zasadniczą, a następnie uchwalenie Konstytucji 3 maja w 1791 r. podczas obrad Sejmu Wielkiego. Wraz z monarchą współpracowali Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj, Stanisław Małachowski i Scipione Piattoli.

Konstytucja 3 maja w zasadniczy sposób zmieniła ustrój Rzeczpospolitej. Najważniejsze zmiany wprowadzone w państwie polsko-litewskim na mocy ustawy zasadniczej to:

• ustanowienie monarchii konstytucyjnej,
• wprowadzenie zasady trójpodziału władzy,
• likwidacja wolnej elekcji – odtąd na tronie Rzeczpospolitej miał zasiadać władca dziedziczny, pochodzący z dynastii Wettinów,
• likwidacja liberum veto paraliżującego obrady sejmu i wprowadzenie zasady podejmowania decyzji drogą głosowania większością głosów, 
• likwidacja pacta conventa i artykułów henrykowskich,
• wprowadzenie pojęcia „narodu” (ogół mieszkańców Rzeczpospolitej, którzy pełnili rolę suwerena kraju),
• wprowadzenie obowiązku zwoływania sejmu co 2 lata (możliwość szybszego zwołania obrad w razie nagłej sytuacji),
• wprowadzenie obowiązku zwołania sejmu konstytucyjnego co 25 lat, 
• wzmocnienie więzi między Rzeczpospolitą a Litwą poprzez zniesienie podziału na oba kraje,
• odebranie prawa głosu i decydowania o sprawach państwowych gołocie,
• zakaz zawiązywania konfederacji,
• zakaz posiadania prywatnych wojsk,
• wzięcie chłopów pod opiekę państwa, 
• ustanowienie katolicyzmu religią państwową i tolerowanie pozostałych wyznań.

Ryc. 8.  J. Matejko, „Konstytucja 3 maja 1791 roku”, 1891 r.

Ryc. 9. Podział władzy zawarty w Konstytucji 3 maja z 1791 r.

W ostateczną treść konstytucji włączano także Prawo o sejmikach i Prawo o miastach. Pierwszy z wymienionych dokumentów został uchwalony 24 marca 1791 r. Określał zasady sejmikowania oraz zrewolucjonizował zasady prawa wyborczego. Prócz określania terminów zjazdów sejmików i godzin ich trwania ustalono, że gołota (elektorat magnaterii) zostanie pozbawiona prawa udziału w sejmikach. Ustalono cenzus majątkowy (ograniczenie praw wyborczych do grupy osób o określonym majątku), który dawał prawa wyborcze szlachcicom posesjonatom (szlachcic dysponujący posiadłością ziemską), którzy płacili 100 złotych podatków rocznie. 

Prawo o miastach zostało uchwalone także w 1791 r. w wyniku czarnej procesji. Była to manifestacja delegatów 141 miast królewskich, którzy 2 grudnia 1789 r. pod przewodnictwem prezydenta Warszawy Jana Dekerta przeszli z Rynku Starego Miasta w Warszawie pod Zamek Królewski, gdzie obradował Sejm Wielki. Celem manifestacji było żądanie przyznania mieszczanom praw publicznych. Nazwa „czarna procesja” nawiązuje do barwy obioru osób biorących udział w manifestacji. Wystąpienie delegatów przyczyniło się do powołania przez Sejm specjalnej komisji do spraw reformy ustroju, która uwzględniła część postulatów przedstawicieli miast. Najistotniejsze postanowienia zawarte w Prawie o miastach, dotyczące mieszczan:

• możliwość wysyłania 24 plenipotentów (przedstawicieli) na sejm w sprawach miejskich, 
• uzyskanie praw, które dotąd były zarezerwowane dla szlachty, m.in. nietykalności osobistej i majątkowej,
• możliwość nabywania dóbr ziemskich, 
• zakaz więzienia bez wyroku sądowego, 
• możliwość obejmowania urzędów, pełnienia funkcji oficerskich i piastowania godności kościelnych,
• uzyskanie prawa do nobilitacji, czyli nadania szlachectwa.

Reformy Stanisława Augusta Poniatowskiego

Podczas panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego przeprowadzono szereg reform. Dotyczyły one polityki, gospodarki, ale także szeroko rozumianej kultury. Część z nich została już przeprowadzona w trakcie sejmu konwokacyjnego w 1764 r.

Ryc. 10. Problemy, z którymi musiał zmierzyć się Stanisław August Poniatowski

Zasługi króla w dziedzinie polityki:

• zniesienie liberum veto podczas głosowania w sprawach skarbowych i wojskowych,
• wprowadzenie zakazu przysięgania posłom na instrukcje sejmowe,
• ustanowienie Komisji Skarbowej i Wojskowej,
• likwidacja jurydyk szlacheckich i duchownych, 
• udział w pracach nad Konstytucją 3 maja i uchwalenie ustawy rządowej.

Zasługi króla w dziedzinie wojskowości:

• ograniczenie władzy hetmanów,
• zmniejszenie liczebności wojsk magnackich.

Zasługi króla w dziedzinie gospodarki:

• ustanowienie cła generalnego, 
• powołanie mennicy królewskiej,
• uporządkowanie systemu monetarnego, 
• ujednolicenie systemu miar i wag, 
• powstanie nowych manufaktur, 
• opodatkowanie szlachty posiadającej domy w miastach, 
• przeprowadzenie lustracji królewszczyzn, 
• powstanie Komisji Dobrego Porządku, 
• naprawa zniszczonych dróg, 
• rozwój transportu rzecznego, 
• wybudowanie Kanału Królewskiego i Kanału Ogińskiego, 
• reforma poczty. 

Najważniejsze zasługi króla na polu kulturalnym:

1. Edukacja

• utworzenie w 1765 r. Szkoły Rycerskiej w Warszawie,
• powołanie w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej, 
• powołanie w 1775 r. Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, 
• upowszechnienie zdobyczy oświecenia w edukacji młodzieży,
• powiększanie zbiorów bibliotek.

2. Sztuka

• sprawowanie mecenatu królewskiego nad malarzami, architektami, pisarzami,
• działalność zagranicznych artystów w Rzeczpospolitej, 
• rozwój architektoniczny Warszawy.

3. Kultura

• organizacja obiadów czwartkowych, 
• otwarcie Teatru Narodowego w Warszawie w 1765 r.,
• wydawanie czasopisma „Monitor”,
• utworzenie przez króla kolekcji kamieni, numizmatów i gabinetu rycin.

4. Nauka

• wspieranie naukowców w wielu dziedzinach.

Ważne pojęcia

Materiały źródłowe