Transformacja 1989 roku – skutki społeczne

Wydarzenia 1989 roku okazały się przełomowe dla dalszego funkcjonowania państwa polskiego. Nie bez powodu zyskały miano transformacji. Przyjrzyjmy się, jakie procesy wówczas zaszły i w jaki sposób wpłynęły na polskie społeczeństwo.

Okoliczności transformacji w Polsce w 1989 roku

Przemiany, które zostały zapoczątkowane w 1989 roku wiążą się z obradami Okrągłego Stołu, które stanowiły kompromis między ówczesną komunistyczną władzą a tworzącą się opozycją skupioną wokół Solidarności. Zgromadzenie obradowało od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 roku. Podczas licznych dyskusji ustalono zmiany, które oddziaływały na kształt ustroju późniejszej Polski, m.in. zdelegalizowano Radę Państwa, zalegalizowano NSZZ „Solidarność” oraz najważniejsze – postanowiono o przeprowadzeniu częściowo wolnych wyborów do sejmu i w pełni wolnych wyborów do senatu.

Ryc. 1. Okrągły Stół, obrady w Pałacu Namiestnikowskim (ob. Prezydenckim) w Warszawie (II–IV 1989) fot. L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Inne postanowienia Okrągłego Stołu

• Utworzenie urzędu Prezydenta Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL), który miał być wybierany przez Zgromadzenie Narodowe na 6-letnią kadencję.
• Zlikwidowanie Rady Państwa.
• Utworzenie Senatu, w którego w skład miało wchodzić 100 senatorów.
• Dokonano zmiany w prawie o stowarzyszeniach.
• Zwiększono kompetencje Trybunału Konstytucyjnego i Rzecznika Praw Obywatelskich.
• Umożliwiono dostęp opozycji do mediów.
• Zapowiedziano dalsze reformy ustrojowe i gospodarcze.

Jaką funkcję w państwie sprawuje prezydent RP? (czytaj)

Wybory kontraktowe, jak nazwano wybory do polskiego parlamentu, zostały przeprowadzone 4 czerwca 1989 roku Zgodnie z ustaleniami podjętymi przy Okrągłym Stole wybory te nie były w pełni wolne. Około 65% miejsc w sejmie miało przypaść kandydatom rekomendowanym przez ugrupowania rządzące, na które składały się Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR), Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL) i Stronnictwo Demokratyczne (SD). Pozostała część przysługiwała kandydatom bezpartyjnym. Odmiennie wyglądała sprawa miejsc w senacie, do którego kandydować mogli przedstawiciele różnych ugrupowań i środowisk politycznych.

W wyniku wyborów czerwcowych powstał pierwszy niekomunistyczny rząd, na czele którego stanął Tadeusz Mazowiecki. Pomimo ustaleń rządzące wcześniej PZPR nie mogło liczyć na większe poparcie niż 50%, bowiem dotychczasowe partie sojusznicze wolały przejść na stronę Solidarności.

Nie oznaczało to jednak, że Polska stała się w pełni demokratycznym krajem. 19 lipca 1989 roku w myśl słów „Wasz prezydent, nasz premier” na urząd prezydenta wybrano przedstawiciela władz komunistycznych – Wojciecha Jaruzelskiego.

Transformacja 1989 roku w Polsce

Nowy rząd Tadeusza Mazowieckiego, który został powołany 24 sierpnia 1989 roku  rozpoczął działania zmieniające Polskę. W swoim exposé premier wygłosił cel polityki, którą nazwano polityką „grubej linii”. Oznaczało to, że rząd demokratyczny nie będzie brał odpowiedzialności za wszelkie zmiany dokonane przez 45 lat funkcjonowania komunizmu.

Rząd, który utworzę, nie ponosi odpowiedzialności za hipotekę, którą dziedziczy. Ma ona wpływ na okoliczności, w których przychodzi nam działać. Przeszłość odkreślamy grubą linią. Odpowiadać będziemy tylko za to, co uczyniliśmy, by wydobyć Polskę z obecnego stanu załamania. 

Exposé Tadeusza Mazowieckiego z dnia 12 września 1989 roku

Ryc. 2. Tadeusz Mazowiecki

Sytuacja w kraju stopniowo pogarszała się. Pomimo drobnych zmian zmierzających do demokratyzacji ustroju, Polska pozostawała państwem milicyjnym. Pod względem gospodarczym kraj pogłębiał się w kryzysie spowodowanym przez nieefektywność gospodarki centralnie planowanej, która przyczyniła się do wzrostu inflacji, spadku produkcji oraz rosnącego deficytu w budżecie państwa.

Przeprowadzone reformy dokonane w Polsce w 1989 roku można podzielić na dwie części: zmiany polityczne oraz zmiany gospodarcze.

Zmiany polityczne

Pierwsze zmiany zostały przeprowadzone już w listopadzie 1989 roku. Wówczas w ramach procesu demokratyzacji ustroju postanowiono o rozwiązaniu ORMO (Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej) i przeprowadzeniu akcji weryfikacyjnej w MO (Milicja Obywatelska) i SB (Służby Bezpieczeństwa). W czasach komunistycznych te instytucje stanowiły główny aparat dbający o bezpieczeństwo publiczne. W pamięci Polaków zostały utrwalone jako siły inwigilujące oraz tłumiące wszelką działalność opozycyjną wobec władz PRL. W 1990 roku. Milicja została zastąpiona Policją, zaś Służby Bezpieczeństwa – Urzędem Ochrony Państwa.

W grudniu 1989 roku przeprowadzono nowelizację Konstytucji, na mocy której:

• przywrócono nazwę „Rzeczpospolita Polska”;
• państwo określono jako demokratyczne państwo prawa, w którym władza zwierzchnia należy do narodu;
• usunięto zapis o „przewodniej roli PZPR i ścisłej współpracy z ZSRS”;
• zlikwidowano Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk;
• umożliwiono działalność innych partii politycznych;
• przyznano prawo do prowadzenia działalności gospodarczej;
• potwierdzono ochronę własności.

Transformacja dotknęła również sądownictwo oraz wojsko. Stopniowo dokonywano zmian kadrowych na różnych szczeblach w wymienionych strukturach.

Zmiany gospodarcze

Kluczowym celem rządu Tadeusza Mazowieckiego było powstrzymanie rozkładu gospodarki. Ministrem finansów został Leszek Balcerowicz, który opracował program naprawy polskiej gospodarki; zyskał on miano planu Balcerowicza.

Ryc. 3. Leszek Balcerowicz

Plan Balcerowicza

Zamiarem ministra Balcerowicza było zwalczanie inflacji, zrównoważenie budżetu państwa, utrzymanie stabilnego kursu wymiany walut, spłata zadłużenia zagranicznego, które narastało w dobie rządów komunistycznych oraz przekształcenie gospodarki Rzeczypospolitej w duchu mechanizmów wolnorynkowych.

Realizacja tych założeń opierała się na:

• prywatyzacji wielu przedsiębiorstw państwowych;
• zlikwidowaniu PGR-ów;
• zamknięciu wielu nierentownych przedsiębiorstw państwowych;
• uwolnieniu cen, które miały wynikać z konkurencyjności rynku towarów;
• ujednoliceniu kursu złotego, który wynosił 9,5 tys. zł za 1 dolara;
• restrukturyzacji przemysłu oraz przejściu z gospodarki centralnie planowanej do gospodarki kapitalistycznej;
• zmniejszeniu wydatków państwa, m.in. na szkolnictwo, administrację, służbę zdrowia.

Skutki społeczne

Tabela przedstawia skutki społeczne, które wywołała transformacja w 1989 roku.

Materiały źródłowe