Skąd się wzięło państwo?

Według danych ONZ na świecie istnieje aż 195 państw. Jak podaje jedna z licznych definicji, państwo to organizacja polityczna sprawująca władzę na określonym terytorium i nad mieszkającą w nim społecznością. W tym artykule pokażemy, w jaki sposób mogły powstać tak zorganizowane struktury społeczno-polityczne.

Teoria powstania państwa

Nie ma jednej wspólnej drogi, która przyczyniła się do powstania państw. Badacze stworzyli wiele teorii, które starają się wyjaśnić, w jaki sposób mogło dojść do ukształtowania się tak rozległych wspólnot, jakimi są współczesne kraje.

Ryc. 1. Teorie powstania państwa

Teoria prawno-naturalna

Według Arystotelesa państwo powstało z naturalnego procesu, który wprost związany jest z naturą ludzką. Zdaniem greckiego filozofa człowiek świadomie decyduje się na życie w zorganizowanej strukturze.

Teoria teistyczna

Jest to jedna z najstarszych teorii o pochodzeniu państwa. Wiąże się z poglądem, że państwo i wszelka władza pochodzą od Boga. Takie przekonanie występowało przy tworzeniu państw w starożytności i średniowieczu. Starożytni Egipcjanie uznawali faraona za pośrednika bogów na ziemi. W dobie średniowiecza odnoszono się zaś do chrześcijańskiego Boga, z łaski którego monarchowie otrzymywali swoje tytuły. Głównym myślicielem związanym z tą teorią był święty Tomasz z Akwinu. Wywodził on istnienie państwa ze społecznej natury człowieka, którą otrzymał właśnie od Boga.

Teoria patriarchalna

Odmienną koncepcją utworzenia państwa jest teoria patriarchalna. Jej twórca Robert Filmer uznał, że państwo powstało w wyniku poszerzenia się struktur rodowych i wzmocnienia autorytetu głowy rodu  (z łac. pater „ojciec”).

Teoria umowy społecznej

Teoria umowy społecznej powstała w epoce nowożytności. Za prekursora tej myśli uznawany jest Hugo Grocjusz, choć podobne poglądy reprezentowali również Thomas Hobbes (zwolennik absolutyzmu) czy John Locke i Jean Jacques Rousseau. Teoria umowy społecznej zakłada, że państwo powstało poprzez porozumienie zawarte między społeczeństwem a władcą.

Każdy z myślicieli wskazywał inne motywacje skłaniające do sformułowania tego typu umowy. Według Grocjusza była to chęć korzystania z prawa oraz ochrony dobra wspólnego. Thomas Hobbes podchodził bardziej pesymistycznie i uważał, że umowa społeczna gwarantuje przeciwdziałanie wojnom. John Locke zaś sądził, że zapobiega to chaosowi, który powstaje przy próbach dochodzenia sprawiedliwości. Zdaniem Rousseau umowa społeczna to rezygnacja ludzi z części naturalnych praw na rzecz władcy, który w zamian jest zobowiązany dbać o dobro społeczności.

Teoria podboju i przemocy

Sformułowana w XIX wieku przez Eugena Dühringa i Ludwika Gumplowicza teoria podboju i przemocy zakłada, że państwo powstało na skutek podboju plemion słabszych przez silniejsze. Autorzy tej teorii opierali się na informacjach wynikających z wydarzeń z przeszłości.

Teoria klasowa

Teoria klasowa odnosi się do idei marksistowskiej stworzonej przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa. Według niej państwo jest organizacją polityczną tworzoną przez jedną z klas społecznych, która na danym etapie dziejowym narzuciła swoją władzę. Według twórców teorii klasowej zdobycie władzy przez daną klasę miało opierać się na zdobyciu przewagi ekonomicznej.

Teorie socjologiczne

Pod hasłem teorii socjologicznych kryje się wiele ciekawych konceptów odwołujących się do istoty funkcjonowania państwa i postrzegania społeczeństwa. Do najważniejszych tego typu teorii należą: teoria solidaryzmu, teoria organicystyczna i koncepcja socjologiczna Maxa Webera.

Teoria solidaryzmu

Jej twórca Leon Duguit przyjmuje, że człowiek jest istotą społeczną i dąży do tworzenia wspólnot opartych na wzajemnej solidarności.

Teorie organicystyczne

W myśl ich twórców państwo traktuje się jak jeden organizm, w którym instytucje społeczne pełnią rolę poszczególnych organów i części ciała. Twórcami tej teorii są Auguste Comte i Herbert Spencer.

Teoria socjologiczna Maxa Webera

Max Weber był niemieckim uczonym, który upatrywał powstanie państwa w przyzwoleniu i zaakceptowaniu przez społeczeństwo nakazów stworzonych przez władzę. Wskazał przy tym trzy rodzaje źródeł legitymizacji, czyli nadania mocy prawnej władzy. Wśród nich wymienić należy:

• Legitymizację tradycyjną – uzasadnienie dla władzy pochodzi z tradycji, zwyczajów i powszechnie respektowanych wartości. Do przykładów takiej legitymizacji należy m.in. dziedziczenie tronu przez jedną dynastię. 
• Legitymizację charyzmatyczną – pozycja i autorytet władcy wynika z silnego charakteru monarchy, który wzbudza zaufanie wśród swoich poddanych. 
• Legitymizację prawną – pozycja władzy wynika z przestrzegania prawa i procedur obowiązujących w danym kraju.

Teoria psychologiczna

Teoria psychologiczna została stworzona na początku XX wieku przez Leona Petrażyckiego. Według niej państwo i prawo to zjawiska psychologiczne. Zadaniem państwa jest zaś wywoływać pożądane przeżycia prawne poprzez stanowienie i stosowanie prawa. 

Odpowiedź na postawione w tytule artykułu pytanie jest jak widać bardziej  skomplikowana. Każda z teorii ma swoje uzasadnienie w rzeczywistości. Wiele krajów powstało na skutek połączenia kilku z nich. Aby uzyskać pełną odpowiedź, należałoby przyjrzeć się historii kształtowania się konkretnego państwa.

Zobacz też:

Plemiona na ziemiach polskich (czytaj)

Materiały źródłowe