Rycerz – średniowieczny celebryta czy bohater?

Kto chociaż raz nie marzył, by stać się bohaterem? By posiadać niezwykłe moce i przeciwdziałać złu? Współcześnie takiego wzoru dostarczają nam filmy oraz komiksy. W średniowieczu funkcję tę pełniły eposy, które utrwaliły wizerunek idealnego rycerza.

Kim byli rycerze?

W średniowieczu rycerzem był każdy mężczyzna, który zajmował się wojennym rzemiosłem, przeszedł wszystkie etapy edukacji rycerskiej i został pasowany. W tamtym czasie rycerze uchodzili za kogoś na kształt celebrytów. Cieszyli się wielką popularnością, a ich czyny opisywano w kronikach. Przyciągali do siebie tłumy ze względu na swoją waleczność, szlachetność oraz męstwo. Nie unikali walki oraz wykazywali się wielkimi umiejętnościami w dziedzinie wojskowości.

Ryc. 1. Rycerz w zbroi szykujący się do walki

Kto mógł zostać rycerzem?

Współcześnie znane opisy pochodzące z eposów rycerskich mówią, że każdy, niezależnie od pochodzenia, mógł stać się rycerzem. Chansons de geste, czyli poematy rycerskie, które opisują przygody bohaterów, wspominają nie tylko o szlachetnie urodzonych, lecz także o chłopach, kupcach, świniopasach lub nawet kucharzach pasowanych na rycerzy.  

„Hrabia Ami […] nie zapomniał wówczas o swoich dwóch dobrych sługach i obu pasował na rycerzy.”

W rzeczywistości sprawa wyglądała zupełnie inaczej. Rycerzem bowiem mógł stać się wyłącznie potomek szlacheckiego rodu, który odebrał odpowiednie wychowanie. Przyznanie tego tytułu wiązało się również z bardzo długim procesem przygotowania. 

Przygotowanie rycerza

Nauki kandydata na rycerza rozpoczynały się już w dzieciństwie. Do 7 roku życia synowie pochodzący ze szlachetnych rodów pozostawali pod opieką matki. W późniejszych latach przechodzili pod kuratelę ojca. Wówczas doskonalili się w jeździe konnej, polowaniach oraz posługiwaniu się bronią.

W wieku 10 lub 12 lat chłopcy rozpoczynali naukę na zamkach swoich ojców chrzestnych lub możnych protektorów. Wychowanie miało charakter zbiorowy, co oznaczało, że równocześnie kształciło się kilku paziów – w taki sposób nazywano wychowanków. Zakres ich edukacji obejmował – oprócz nauki walki różnego rodzaju bronią, m.in. kopią, toporem czy w końcu mieczem – także nabycie zasad zachowania się w kręgach dworskich. Paziowie uczyli się języków obcych, gry na instrumencie czy tworzenia poezji.

Okres między 16 a 23 rokiem życia to czas, gdy młodzieniec stawał się giermkiem. Oprócz codziennego trenowania swoich umiejętności chłopcy zajmowali się służbą wojskową, a także domową na dworze swojego opiekuna. Giermkowie czyścili zbroję patrona, uczestniczyli w walkach w jego oddziałach, a nawet służyli mu do obiadu. Według opowieści rycerskich jednym z ważniejszych zadań giermka było krojenie mięsa.

Zwieńczeniem wychowania rycerskiego była ceremonia pasowania, która polegała na wręczeniu pasa i ostróg giermkowi. Organizowali ją królowie, książęta oraz bardzo bogaci możni podczas ważnych chrześcijańskich świąt takich jak np. Wielkanoc czy świeckie festyny z okazji narodzin w rodzinie szlacheckiej, ślubu bądź przybycia króla.

Ceremonia odbywała się, w zależności od zabudowy, na dziedzińcach zamkowych, przedsionkach kościołów, placach miejskich czy błoniach. Trwała najczęściej kilka dni i wiązała się z hucznymi ucztami, turniejami oraz rozrywkami szlacheckimi.

Wyjątek!

Podczas wojen również pasowano na rycerzy. Wówczas uproszczona ceremonia odbywała się na polu bitwy tuż przed rozpoczęciem walki. Był to jeden z najszlachetniejszych sposobów uzyskania tytułu. 

Tuż przed bitwą pod Grunwaldem Władysław Jagiełło dokonał pasowania. Takich słów do opisu tej ceremonii użył Jan Długosz w swojej kronice:

Nasyciwszy oczy widokiem wielkiej liczby wroga, zszedł niżej i pasując bardzo wielu Polaków na rycerzy zapala ich do walki krótkim, ale mocnym przemówieniem, przypominając każdemu o jego godności.

Uroczystość rozpoczynała się poświęceniem rynsztunku, czyli całego wyposażenia przyszłego rycerza. Następnie ojciec chrzestny pasowanego wręczał mu kolejno miecz, ostrogi, kolczugę i hełm oraz resztę wyposażenia. Przy jego pomocy pasowany zakładał na siebie całe uzbrojenie oraz wygłaszał modlitwy i słowa przysięgi. Ostatnim elementem ceremonii było colée – symboliczny gest przyznania statusu rycerskiego, który polegał na uderzeniu klęczącego giermka przez pasującego otwartą dłonią w ramię lub w kark. Współcześnie znane z filmów lub książek uderzenie mieczem zostało włączone do ceremoniału dopiero w XIV w. Pasujący wygłaszał wówczas słowa:

W imię Boga, świętego Michała i świętego Jerzego pasuję cię na rycerza.

Ryc. 2. Uroczystość pasowania na rycerza

Zadania rycerstwa

Skoro poznaliśmy już proces stawania się rycerzem, warto też zastanowić się, dlaczego ta grupa społeczna cieszyła się tak wielką popularnością i uwielbieniem. Przyjrzyjmy się zadaniom, które musiała spełniać. 

Rycerz był wojownikiem. W czasie wojny nie mógł odmówić udziału w walkach. Ponadto zobowiązywał się do przestrzegania kodeksu moralnego, który zakładał m.in. honor, szlachetność, lojalność, bogobojność oraz męstwo. Realizując wymienione cechy, rycerze często angażowali się w pomoc potrzebującym, co później było utrwalane przez średniowiecznych pisarzy.

Czy każdy rycerz był honorowy?

Pisarstwo średniowieczne upowszechnia wizję rycerza idealnego, który jest lojalny wobec swojego króla, odznacza się wielką siłą oraz męstwem i zawsze potrafi sobie poradzić z wszelkimi przeciwnościami losu. Przykłady można znaleźć w legendach o rycerzach Okrągłego Stołu czy opowieściach o postaciach historycznych takich jak William Marshall lub dobrze znany na ziemiach polskich Zawisza Czarny. 

Jednym z kluczowych elementów etosu rycerskiego było dbanie o dobrą sławę. Rycerze, aby cieszyć się pełnym uznaniem, często musieli szukać coraz to nowych przeciwników. Z tego powodu ochoczo angażowali się w działania wojenne,  a w czasie pokoju brali udział w turniejach rycerskich. Wędrowali po różnych krajach i doświadczali wielu przygód. Było to niezwykle ryzykowne, ponieważ udział w turnieju mógł przynieść zarówno bogactwa i sławę, jak i doprowadzić do ubóstwa oraz całkowitego zapomnienia. Publiczność średniowieczna była równie wymagająca jak współcześnie. 
Zdarzały się przypadki, w których rycerze łamali obowiązujący ich kodeks. Często dotyczyło to biedniejszych przedstawicieli tej grupy społecznej, którzy nie mogli liczyć na dziedziczenie majątku. Brak sukcesów w turniejach i przedłużający się okres pokoju wpływał na ich działanie wymierzone przeciwko ludziom. W źródłach można przeczytać o bandach rycerzy, którzy atakowali wioski, więzili damy lub dokonywali grabieży. W niektórych przypadkach dotyczyło to również wysoko postawionych rycerzy, którzy targani chciwością dopuszczali się zdrad, ucieczki z pola bitwy lub unikali realizacji swoich obowiązków wobec seniora.

Ryc. 3. Walka w czasie turnieju rycerskiego

Więcej ciekawych opowieści o rycerzach znajdziesz w dziele Geoffreya Chaucera Opowieści kanterberyjskieoraz w eposach stworzonych przez Chrétiena de Troyes’a.

Materiały źródłowe