Reżim, czyli osobowość państwa

Jednym z kluczowych elementów składowych państwa jest reżim polityczny. Pojęcie to często wykorzystuje się w znaczeniu surowej i bezwzględnej władzy. Czy w przypadku nauki o państwie takie wyjaśnienie jest odpowiednie?

Czym jest reżim?

Reżim (z fr. régime, czyli „porządek”) – system rządów lub pewien ściśle określony tryb postępowania. 

Jak wskazuje definicja, pojęcie to ma wydźwięk neutralny. W naukach politycznych przyjmuje się, że reżim stanowi pewnego rodzaju osobowość państwa. Określa bowiem sposoby kształtowania się władzy, wyznacza jej struktury oraz zakres kontroli. Ponadto to właśnie od reżimu zależą relacje między władzą a społeczeństwem.

Ze względu na wymienione aspekty wyróżnia się trzy typy reżimów: demokratyczny, autorytarny i totalitarny.

Reżim demokratyczny

Jednostka może wszystko, czego nie zakazuje prawo, zaś władza może wykonywać tylko to, co wyrażone w prawie.

Ten typ reżimu ściśle wiąże się z rządami większości. Zgodnie z zasadą suwerenności narodu  władzę w państwie sprawuje właśnie naród. W zależności od typu państwa swoje obowiązki polityczne spełnia pośrednio lub bezpośrednio. 

• W większości krajów europejskich dominuje demokracja pośrednia, co oznacza, że obywatele wybierają w wyborach powszechnych swoich przedstawicieli do najważniejszych organów państwowych. Wśród przykładów można wymienić Polskę, Francję, Niemcy, Czechy czy Włochy.

• Przykładem demokracji bezpośredniej, w której obywatele podejmują samodzielnie decyzję o najważniejszych sprawach państwowych w ramach plebiscytu lub referendum, są takie kraje, jak Szwajcaria i  Liechtenstein. 

Sposób sprawowania władzy w reżimie demokratycznym wiąże się z systemami parlamentarnymi, w których występuje trójpodział władzy oraz wzajemna równowaga sił pomiędzy poszczególnymi organami państwa. Władze państwowe wspierają działalność różnorodnych partii politycznych zgodnie z zasadą pluralizmu politycznego oraz dbają o regularną organizację wolnych wyborów do organów państwowych. Funkcja kontrolna władz ogranicza się do nienaruszalności prawa i wolności jednostki oraz różnorodnych wspólnot społecznych.

W zakresie podejścia do społeczeństwa reżim demokratyczny zapewnia obywatelom wszelkie podstawowe prawa i wolności m.in. prawo do życia, wolność słowa, wolność wyznania, prawo do własności, prawo do oświaty. Podstawę funkcjonowania tego systemu stanowi równość wszystkich wobec prawa. 

Reżim autorytarny

Jednostka pozornie ma wpływ na władzę.

Założenia systemu autorytarnego polegają na rządach silnego przywódcy – autorytetu, który wyznacza cele i założenia funkcjonowania państwa z pominięciem wpływu społeczeństwa. 

Reżim autorytarny ma wiele wariantów. Wyróżnia się m.in.: 

• tradycyjne monarchie autorytarne, które występują w krajach arabskich; 
• dyktatury wojskowe powstałe na skutek militarnego zamachu stanu; 
• państwa teokratyczne, w których władza wywodzi się wprost od Boga i należy do grona kapłanów.

Autorytaryzm może również występować w państwach demokratycznych. Takie zjawisko miało miejsce w okresie międzywojennym w Polsce, gdy władzę sprawowała sanacja. Formalnie w zakresie sprawowania rządów utrzymywano ustrój demokratyczny. Nadal w świetle najważniejszych aktów prawnych to naród stanowił władzę, a organy państwowe były podzielone według koncepcji Monteskiusza. 

W rzeczywistości rządzący podtrzymywali wyłącznie złudzenie respektowania zasad demokratycznego państwa prawnego m.in. poprzez organizację wolnych wyborów czy utrzymywanie parlamentu. Taki model ustrojowy przyjął nazwę demokracji fasadowej.

W strukturze władzy wskazać można na zdecydowaną dominację władzy wykonawczej oraz marginalną rolę parlamentu. Zachowana zasada pluralizmu politycznego nie była wiążąca. Podtrzymywano  funkcjonowanie różnorodności partyjnej, lecz rządzący zadbali również o utrzymanie swojej władzy. W realizacji tego celu władza dopuszczała się szeregu rozwiązań zmierzających do zwalczania opozycji, w tym nawet fałszowania wyborów.

W celu uzyskania legalności władze autorytarne posługują się cenzurą ograniczającą dostęp do treści im przeciwnych, oraz propagandą, która upowszechnia ich zasługi. Gdy takie rozwiązania nie skutkują, rządzący wykorzystują swoje wyjątkowo rozbudowane struktury policyjne i wojskowe. 

Reżim autorytarny charakteryzuje się ograniczeniem praw obywatelskich, w szczególności tych, które dotyczą wolności słowa i prawa zrzeszania się. Wolności i swobody są respektowane, o ile nie zagrażają porządkowi publicznemu.

Przykłady państw autorytarnych:

• II RP w latach 1926-1935 w czasie rządów sanacji;
• Hiszpania pod rządami gen. Francisco Franco ( 1936-1975);
• Chile pod rządami Augusto Pinocheta (1973-1990);
• Birma;
• Nepal;
• Pakistan.

Reżim totalitarny

Jednostka jest całkowicie podporządkowana państwu.

Ekstremalną wersją systemu autorytarnego jest reżim totalitarny. Podobnie jak w autorytaryzmie, w państwach totalitarnych funkcjonuje silny autorytet przywódcy, który stoi na czele ugrupowania politycznego. Różnice między tymi dwoma reżimami polegają na odwoływaniu się przez władze totalitarne do ideologii i terroru. Wśród przykładów totalitaryzmów wyróżnia się: komunizm, faszyzm oraz nazizm.

Władza w państwach totalitarnych jest silnie scentralizowana i nieograniczona. Nie istnieje podział kompetencji. Całość zadań należy do jednej, oficjalnej organizacji politycznej (monopartyjność), która kontroluje wszystkie sfery życia publicznego oraz prywatnego. Zakazana jest działalność innych organizacji politycznych, które stanowiłyby przeciwwagę dla rządzących. Z kolei przejawy opozycji są poddawane surowym represjom ze strony rozbudowanego aparatu bezpieczeństwa i policji.

Społeczeństwo żyjące w państwie totalitarnym podlega  indoktrynacji, czyli procesowi kształtowania postaw zgodnych z ideologią. Dużą rolę w państwie odgrywają cenzura i propaganda. Wzmacnianiu autorytetu władzy służy również kult jednostki, którym otaczano przywódcę państwa. W odróżnieniu od pozostałych reżimów, totalitaryzm nakazuje manifestowanie poparcia dla władzy pod groźbą represji. Prawa oraz wolności jednostki są znacząco ograniczone lub w ogóle nie występują. Wszelkie działania obywateli muszą być związane z realizacją interesu publicznego. 

Przykłady państw totalitarnych:

• III Rzesza;
• ZSRS;
• Chińska Republika Ludowa;
• Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna.

Poniżej przedstawiamy zestawienie niektórych cech opisanych wyżej reżimów.

Materiały źródłowe