Ojcowie niepodległości

Odzyskana przez Polskę 11 listopada niepodległość była efektem wysiłku wielu Polek i Polaków, którzy walczyli na frontach I wojny światowej, podejmowali działania dyplomatyczne na arenie międzynarodowej, ale także w środowisku lokalnym. Inspirowali ich do tego przywódcy – „ojcowie niepodległości”. Kim byli i dlaczego zapisali się złotymi zgłoskami w dziejach naszego państwa?

Rzeczpospolita ostatecznie utraciła suwerenność w 1795 r. w wyniku III rozbioru. Jednak proces rozkładu państwa polsko-litewskiego rozpoczął się znacznie wcześniej, bowiem już w XVII w. Po 123 latach, w konsekwencji klęski państw zaborczych w I wojnie światowej, Polska ponownie pojawiła się na mapie Europy jako kraj wolny i niezależny od sąsiadów. Przyczynili się do tego „ojcowie niepodległości”. Na temat każdego z nich powstał szereg obszernych opracowań i publikacji naukowych. Przygotowane poniżej opisy mają charakter syntetyczny, a ich celem jest jak najlepsze uwydatnienie zasług osób biorących udział  w procesie narodowowyzwoleńczym w I poł. XX w. 

Józef Piłsudski 

Odzyskanie przez Polskę niepodległości nieodłącznie kojarzy się z sylwetką Józefa Piłsudskiego (1867-1935). Związany był z Polską Partią Socjalistyczną (PPS), której przewodniczył. W 1904 r. stanął na czele Organizacji Bojowej PPS. Zainicjował także powstanie tajnych organizacji wojskowych (Związku Walki Czynnej i Związku Strzeleckiego), które stały się fundamentem dla utworzonych w 1914 r.  Legionów Polskich. Walczyły one podczas I wojny światowej po stronie państw centralnych. W tym samym roku Piłsudski powołał Polską Organizację Wojskową (POW), której początkowym celem było prowadzenie działalności wywiadowczo-dywersyjnej przeciwko Rosji.

W 1917 r., podczas trwania I wojny światowej, Piłsudski odmówił złożenia przysięgi wierności władcom Niemiec i Austro-Węgier (kryzys przysięgowy). Skutkiem tej decyzji było jego aresztowanie i przewiezienie dowódcy legionistów do twierdzy w Magdeburgu. Pozostali żołnierze zostali internowani w obozie w Szczypiornie i Beniaminowie. POW przeszła wówczas do działań antyniemieckich. 

Przedstawione powyżej poczynania Piłsudskiego umocniły jego autorytet. W oczach Polaków stał się symbolem konsekwentnych działań niepodległościowych przeciwko wszystkim zaborcom. Po uwolnieniu z twierdzy magdeburskiej przybył do Warszawy 10 listopada 1918 r. Następnego dnia przejął władzę wojskową, a 14 listopada – pełnię władzy z rąk Rady Regencyjnej. Kilka dni później (16 listopada) wysłał do przywódców państw telegram potwierdzający powstanie niepodległej Polski. W II Rzeczpospolitej odgrywał istotną rolę podczas walk o przebieg granic państwa, ale także był jedną z czołowych postaci sceny politycznej.

Ryc. 1. Józef Piłsudski

Roman Dmowski 

Opozycyjną w stosunku do Piłsudskiego wizję sposobu odzyskania niepodległości przez Polskę reprezentował Roman Dmowski (1864-1939), związany z Narodową Demokracją (ND, zwaną endecją). Sprzeciwiał się ruchom rewolucyjnym i współpracy z Niemcami. Uważał, że kraj ten stanowi największe zagrożenie dla państwa polskiego. Był zwolennikiem działania u boku Rosji, jednak po kolejnych porażkach sił rosyjskich wyjechał do Europy Zachodniej. Chciał zacząć współpracę z Francją i Wielką Brytanią. W tym celu utworzył w 1917 r. Komitet Narodowy Polski (KNP). Miał on swą siedzibę w Lozannie, a następnie został przeniesiony do Paryża. KNP został uznany przez ententę za namiastkę polskiego rządu na emigracji oraz organ reprezentujący interesy Polski na arenie międzynarodowej. Dmowski zabiegał także o utworzenie we Francji polskiej armii. Jego marzenie ziściło się w 1917 r. – na czele Armii Polskiej, znanej także jako Błękitna Armia, stanął generał Józef Haller. 

W II połowie 1918 r. Dmowski przebywał w USA. Przedstawił wówczas prezydentowi Stanów Zjednoczonych Thomasowi Woodrow Wilsonowi program odbudowy państwa polskiego. W 1919 r. wraz z Ignacym Paderewskim reprezentował Polskę na konferencji wersalskiej.

Ryc. 2. Roman Dmowski

Wincenty Witos

Sprawy chłopskie podczas odzyskiwania przez Polskę niepodległości reprezentował Wincenty Witos (1874-1945), związany ze Stronnictwem Ludowym w Galicji. W początkowej fazie I wojny światowej popierał działalność Legionów Polskich. Widział bowiem w Austro-Węgrach gwaranta niepodległości państwa polskiego. Następnie od 1915 r. zbliżył się do idei reprezentowanych przez endecję. Skutkowało to jego wstąpieniem do tajnej Ligi Narodowej. 

Jesienią 1918 r. Wincenty Witos stanął na czele Polskiej Komisji Likwidacyjnej z siedzibą w Krakowie. Przejął władzę w zachodniej części zaboru austriackiego. Działalność polityczną rozwinął w II Rzeczpospolitej.

Ryc. 3. Wincenty Witos

Ignacy Jan Paderewski 

Wśród liderów polskiej niepodległości był także Ignacy Jan Paderewski (1860-1941) – światowej sławy pianista. Podczas I wojny światowej współdziałał z Henrykiem Sienkiewiczem w Komitecie Generalnym Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce z siedzibą w Szwajcarii. Jego osoba jest jednak bezsprzecznie łączona z lobbowaniem za sprawą polską w Stanach Zjednoczonych. Dzięki wpływom w administracji Thomasa Woodrowa Wilsona mógł oddziaływać na amerykańskich polityków. Możliwe, że to dzięki jego działalności w Czternastu punktach prezydenta USA znalazł się zapis dotyczący stworzenia niepodległego państwa polskiego. W 1917 r. Ignacy Jan Paderewski związał się z KNP, reprezentując polskie interesy w Ameryce. Był także sygnatariuszem traktatu wersalskiego.

Ryc. 4. Ignacy Jan Paderewski

Wojciech Korfanty 

O niepodległość ojczyzny walczył również pochodzący ze Śląska Wojciech Korfanty (1873-1939). Angażował się w działalność chrześcijańskiej demokracji, choć początkowo współpracował z Romanem Dmowskim. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej był posłem w pruskim Landtagu. W 1903 r. Korfanty zdobył mandat poselski do Reichstagu – był to pierwszy polski mandat z Górnego Śląska. Zasłynął wystąpieniem w niemieckim parlamencie, w którym nawoływał do zwrotu Polsce zagarniętych przez Prusy w wyniku rozbiorów ziem.

Po 11 listopada angażował się w walki o kształt granicy zachodniej II Rzeczpospolitej. Brał udział w powstaniu wielkopolskim (27 grudnia 1918 r. – 16 lutego 1919 r.). Był jednym z przywódców II powstania śląskiego (19-25 sierpnia 1920 r.), a w 1921 r. został dyktatorem III powstania śląskiego.

Ryc. 5. Wojciech Korfanty

Ignacy Daszyński 

Analogiczną do Piłsudskiego wizję dotyczącą odzyskania niepodległości przez Polskę miał Ignacy Daszyński (1866-1936) – wieloletni działacz i przywódca partii socjalistycznej w zaborze austriackim. W 1914 r. popierał utworzenie Legionów Polskich i POW. Był jednym z autorów manifestu zaadresowanego w październiku 1918 r. do parlamentu austriackiego. Polscy politycy oświadczyli w nim, że odtąd czują się obywatelami Polski, a nie cesarstwa austro-węgierskiego. 

W pierwszych dniach listopada, w nocy z 6 na 7, stanął na czele Tymczasowego Rządu Ludowego w Lublinie.

Ryc. 6. Ignacy Daszyński

Niepodległość niejedno ma imię

Powyższe zestawienie jasno ukazuje, że niepodległa Polska miała kilku ojców. Różniły ich poglądy, wizje i pochodzenie. Reprezentowali odmienne grupy społeczne i formy działania. W II RP te rozbieżności zarysowały się jeszcze mocniej i doprowadziły do wielu konfliktów. Jednak wymienione osoby łączył jeden cel – wolna, suwerenna ojczyzna. Podejmowane przez “ojców niepodległości” kroki miały różny charakter – zbrojny, polityczny, dyplomatyczny. Piłsudski, Dmowski, Witos, Paderewski, Korfanty i Daszyński wykorzystali sprzyjające okoliczności wywołane I wojną światową i doprowadzili do odrodzenia Rzeczypospolitej po 123 latach niewoli.

Słowniczek trudnych pojęć

Materiały źródłowe