Kto chodził do Szkoły Rycerskiej?

Uczniem Szkoły Rycerskiej nie mógł zostać każdy, ponieważ była to placówka elitarna. Uczęszczali do niej wyłącznie chłopcy wywodzący się ze szlacheckich rodów. Dlaczego powstała Szkoła Rycerska i jak wyglądała jej organizacja?

Okoliczności założenia Szkoły Rycerskiej 

Szkoła Rycerska powstała 15 marca 1765 r. w Warszawie. Placówkę oświatową w stolicy Rzeczpospolitej założył król Stanisław August Poniatowski. Zobowiązał się do tego we wrześniu 1764 r., gdy wstępował na tron. W pacta conventa zaprzysiągł: „szkołę rycerską na młódź szlachecką postanowić pragniemy i mieć oko, aby w przyzwoitym była ćwiczeniu”. Prace organizacyjne nad utworzeniem placówki trwały kilka miesięcy. Jesienią 1765 r. pełna nazwa szkoły brzmiała: Akademia Szlacheckiego Korpusu Kadetów J.K.M i Rzplitej. Powszechnie jednak stosowano nazwy skrótowe: Szkoła Rycerska, Szkoła Kadetów lub Korpus Kadetów.

Ryc. 1. M. Bacciarelli, „Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego w stroju koronacyjnym”, 1768-1771

Utworzenie Szkoły Rycerskiej wynikało z wewnętrznych problemów Rzeczpospolitej i niekorzystnej sytuacji międzynarodowej. Kraje graniczące z państwem polsko-litewskim w XVIII w. intensywnie się rozwijały. Wielopłaszczyznowa modernizacja wynikała z przeprowadzenia reform w duchu absolutyzmu oświeceniowego. Zmiany dotyczyły także armii i szkolnictwa, w tym wojskowego.

Pod koniec panowania cara Piotra I wojsko rosyjskie składało się z ok. 300 tys. żołnierzy (200 tys. liczyła armia lądowa, 100 tys. to oddziały kozackie). Imperator przeznaczał na cele wojskowe od 80% do 90% budżetu państwa. Zadbał także o wyszkolenie kadry wojskowej. W tym celu utworzył przy pułkach gwardii szkoły dla kadetów. Również Prusy i Austria znacznie rozwinęły i powiększyły swe armie. Gdy władzę w 1740 r. przejął Fryderyk II, armia pruska liczyła do 83 tys. żołnierzy. Ponad 40 lat później, w 1786 r., Prusy dysponowały armią 190 tys. zdyscyplinowanych, świetnie wyszkolonych i posłusznych wojskowych. Od 1765 r. w Berlinie funkcjonowała Akademia Wojskowa, która swą tradycją nawiązywała do założonej w XVII w. przez Fryderyka Wilhelma szkoły rycerskiej z siedzibą w Kołobrzegu. Także od 1752 r. w Wiener Neustadt (miasto w północno-wschodniej Austrii) działała Akademia Wojskowa, a siły habsburskie liczyły ok. 190 tys. żołnierzy. 

Na tym tle stan militarny Rzeczypospolitej w II połowie XVIII w. prezentował się niekorzystnie. Gdy Poniatowski obejmował władzę, wojsko polsko-litewskie liczyło tylko 16 tys. żołnierzy. Rekrutacja bazowała na zaciągu towarzyskim szlachty oraz systemie dymowym. Nie funkcjonowała także żadna szkoła kształcąca kadrę dowódczą.

Ryc. 2. J. Matejko, rycina przedstawiająca mundury obowiązujące w wojskach Rzeczpospolitej w latach 1697-1795

Organizacja nowej szkoły 

Szkoła Rycerska była pierwszą w Rzeczpospolitej uczelnią świecką niepodlegającą zakonnemu systemowi nauczania. Oficjalnym zwierzchnikiem akademii był król. Komendantem został książę Adam Kazimierz Czartoryski. Sprawami naukowymi kierował dyrektor generalny, pochodzący z Anglii John Lind. Szkoła Rycerska miała swą siedzibę w warszawskim Pałacu Kazimierzowskim. Na pierwszym piętrze znajdowały się klasy, na drugim – mieszkania kadetów, na trzecim – sala dla brygadierów, biblioteka, gabinet fizyczny i astronomiczny. Ponadto w budynku mieściły się takie pomieszczenia jak: jadalnia, izba kąpielowa oraz mieszkania dla służby. Na placu znajdowały się domy profesorów. Organizowano na nim także ćwiczenia i parady. 

Ryc. 3. Z. Vogel, „Pałac Kadetów”, ok. 1785 r.

Finansowanie

Działalność szkoły była opłacana ze skarbu państwa. Na samym początku placówka otrzymała dotację królewską w wysokości 600 tys. złotych polskich. W 1766 r. sejm uchwalił, że co roku na jej funkcjonowanie będzie przeznaczana właśnie taka suma pieniędzy (400 tys. ze skarbu koronnego i 200 tys. ze skarbu litewskiego). 

Kadeci

Nie każdy chętny mógł zostać uczniem Szkoły Rycerskiej. Status kadeta był osiągalny wyłącznie dla chłopców o szlacheckich korzeniach. Pierwszymi wychowankami zostali członkowie milicji nadwornej króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Początkowo przyjmowano szlachciców mających 16-17 lat. Ci jednak byli niesubordynowani i nie przestrzegali obowiązującej dyscypliny. Dlatego też zarządzono, że do szkoły będą przyjmowani chłopcy od 8 do 12 lat, którzy opanowali  umiejętności czytania i pisania. Dzieci w tym wieku nie miały jeszcze złych nawyków, były bardziej posłuszne i pokorne. 

Problemy rekrutacyjne

Konstytucja sejmowa z 1766 r. przewidywała, że do Szkoły Rycerskiej będzie uczęszczać 200 kadetów. Jednakże prognozy okazały się zbyt optymistyczne. Początkowo przyjęto jedynie 38 kandydatów. Wynikało to między innymi z braków w gronie pedagogicznym oraz problemów ze znalezieniem odpowiedniej kadry oficerskiej. Powyższe trudności udało się czasowo przezwyciężyć, ponieważ w 1768 r. liczba kadetów wzrosła do 176. Następnie ich liczebność znów zaczęła spadać, co wiązało się z problemami ekonomicznymi państwa polsko-litewskiego. 

Program i zadania szkoły

Program Szkoły Rycerskiej został przygotowany przez Adama Czartoryskiego, który stworzył „Katechizm moralny dla uczniów Korpusu Kadetów”. Zawarł w nim zasady, jakimi powinni kierować się adepci, by zostać w przyszłości idealnymi absolwentami Szkoły Rycerskiej oraz być „sposobnym do wypłacenia Ojczyźnie długu obywatelstwa swego”. Kadeci nie mogli posiadać własnych rzeczy. Byli poddawani ciągłej kontroli. Bez zgody oficera sztabowego nie mogli kontaktować się ze światem zewnętrznym. Wszystko po to, by uczciwie przygotować się do służenia ojczyźnie. Celem Szkoły Rycerskiej było wyszkolenie jej uczniów do realizowania zadań wojskowych lub wypełniania poleceń publicznych w ramach służby cywilnej. 

Ryc. 4.  J. Peszka, „Adam Kazimierz Czartoryski”, 1791 r.

Powyższym celom podporządkowano program nauczania. Jego podstawy przygotował John Lind. Przewidywał, że proces nauczania będzie trwał siedem lat, a lekcje będą odbywać się codziennie (z wyłączeniem dni świątecznych) przez siedem godzin. W ciągu pierwszych pięciu lat kadeci zdobywali wiedzę ogólną oraz uczyli się języków obcych, arytmetyki, geometrii, algebry, fizyki, ale także kaligrafii i historii. Prócz przedmiotów związanych z rozwojem intelektualnym, uczniowie odbywali zajęcia z szermierki i tańca. Następnie kadet wybierał się na dwuletnią specjalizację: prawniczą lub wojskową. Nie każdy był w stanie przebrnąć przez ten etap ze względu na wysoki poziom nauczania. 

Kadeci podczas nauki w Szkole Rycerskiej korzystali z podręczników, które dzięki Adamowi Czartoryskiemu były przygotowywane specjalnie na potrzeby akademii przez ówczesnych naukowców. Drukowano je w drukarni Korpusu Kadetów. Ponadto uczniowie mogli posiłkować się zbiorami rozbudowanego księgozbioru. 

Szkoła Rycerska charakteryzowała się nie tylko precyzyjnym regulaminem i wysokim poziomem nauczania, ale także funkcjonowaniem systemu kar i zachęt. Nawet za najdrobniejsze przewinienia i odstępstwa od obowiązujących zasad kadeci byli poddawani takim karom jak areszt, klęczenie na grochu oraz bicie płazem szabli. Za dobre sprawowanie i osiągnięcia kadeci mogli zostać nagrodzeni medalem. 

Kadra

Kadrę nauczycielską stanowili w Szkole Rycerskiej Niemcy i Francuzi. Początkowo między nimi a kadetami istniała bariera językowa. Z czasem przezwyciężono te trudności, ponieważ cudzoziemcy nauczyli się języka polskiego, a Polacy niemieckiego i francuskiego. 

Wybitni absolwenci

Mury Szkoły Rycerskiej opuścił szereg wybitnych patriotów i dowódców wojskowych. Oto niektórzy z nich:

• Tadeusz Kościuszko –  inżynier wojskowy, uczestnik walk o niepodległość Stanów Zjednoczonych, przywódca insurekcji kościuszkowskiej; 
• Karol Kniaziewicz –  uczestnik powstania kościuszkowskiego, jeden z dowódców Legionów Polskich we Włoszech, twórca Legii Naddunajskiej; 
• Stanisław Fiszer –  szef sztabu armii Księstwa Warszawskiego;
• Józef Sowiński –  polski generał, obrońca reduty na Woli podczas powstania listopadowego; 
• Julian Ursyn Niemcewicz –  dramaturg, poeta, publicysta, historyk;
• Józef Hoene-Wroński –  prawnik, matematyk, fizyk, ekonomista.

Ryc. 5. Kolaż przedstawiający absolwentów Szkoły Rycerskiej. Górny rząd (od lewej): T. Kościuszko, K. Kniaziewicz, S. Fiszer. Dolny rząd (od lewej): J. Sowiński, J. U. Niemcewicz, J. Hoene-Wroński

Założenie i działalność Szkoły Rycerskiej można uznać za przejaw rozwoju cywilizacyjnego Rzeczpospolitej. Jej celem było wykształcenie patriotów, ludzi świadomych i odpowiedzialnych za ojczyznę oraz wzmocnienie potencjału państwa polsko-litewskiego. Szkoła Rycerska misję tę wypełniła. Przez 30 lat funkcjonowania wychowała ok. 950 ludzi dążących do utrzymania niezależności państwa polsko-litewskiego, w tym wielu wybitnych, którzy zapisali się na kartach historii Polski złotymi zgłoskami.

Ważne pojęcia

Materiały źródłowe