„Witaj, majowa jutrzenko” – kto napisał Konstytucję 3 maja?

W tym roku obchodzimy 233. rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja. Kto napisał Ustawę Rządową, która zmieniła ustrój Rzeczypospolitej w XVIII w.?

Konstytucja 3 maja – ojcowie

Na samym wstępie należy wyjaśnić, czym jest konstytucja. Najprościej ujmując, to najważniejszy akt prawny w państwie. Jej zapisy regulują zasady i organizację państwa oraz kompetencje organów. 

Tekst konstytucji uchwalonej w 1791 r. powstał w gronie zwolenników naprawy państwa. Należało do niego kilkadziesiąt osób. Najważniejszą rolę odegrał król Stanisław August Poniatowski, główni politycy, m.in. Ignacy Potocki oraz oświeceniowi działacze, np. Hugo Kołłątaj. Reformatorzy Rzeczpospolitej spotykali się w Zamku Królewskim, by stworzyć nowe podstawy ustroju państwa polsko-litewskiego.

Ryc. 1. Konstytucja 3 maja

Stanisław August Poniatowski 

Stanisław August Poniatowski (1732-1798) został królem Rzeczpospolitej w 1764 r. Na jego elekcję miała wpływ rosyjska caryca, Katarzyna II Wielka. Władca od samego początku próbował zreformować państwo, dlatego też przystąpił do realizacji programu Familii (wzmocnienie władzy króla, likwidacja anarchii i liberum veto, wprowadzenie zmian w systemie podatkowym i ustrojowym). Chciał w ten sposób wzmocnić swoją władzę oraz usprawnić działanie kraju. Napotkał jednak opór ze strony magnatów, którzy obawiali się utraty przywilejów i szczególnej pozycji. Także państwa ościenne dążyły do jak największego osłabienia Rzeczpospolitej. 

W czasie trwania Sejmu Wielkiego (1788-1792) król kontynuował politykę reform. Przygotowując projekt najważniejszego aktu w państwie, wzorował się na niespisanych zasadach konstytucyjnych obowiązujących w Anglii. W krótkim czasie władca opracował projekt ustawy zasadniczej. Był on gotowy 10 stycznia 1791 r. 10 dni później nowy tekst został przepisany przez Scipione Piattoliego i zawierał uwagi Ignacego Potockiego. Polityk chciał osłabienia władzy króla poprzez np. zwiększenie kompetencji sejmu. Nad tą wersją trwały dyskusje, w których prócz wspomnianych działaczy uczestniczyli Stanisław Małachowski i Hugo Kołłątaj. 

Zaangażowanie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w tworzenie konstytucji stanowiło ukoronowanie jego reformatorskich działań. Ostateczna wersja Ustawy Rządowej zawierała wiele regulacji zaproponowanych przez króla, dlatego też Poniatowskiego można uznać za jej głównego autora.

Ryc. 1. M. Bacciarelli, „Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego w stroju koronacyjnym”, 1768 r.

Ignacy Potocki 

Ignacy Potocki (1750-1809) pełnił funkcję marszałka Rady Nieustającej, był także członkiem Komisji Edukacji Narodowej. W latach 1791-1794 sprawował urząd marszałka wielkiego litewskiego. Podczas Sejmu Wielkiego przewodniczył stronnictwu patriotycznemu, które dążyło do unowocześniania państwa poprzez przeprowadzenie wszechstronnych reform. Obóz ten chciał uniezależnić Rzeczpospolitą od Rosji i uzyskać wsparcie od Prus.

W 1790 r. Ignacy Potocki przedstawił Projekt do formy rządu. Był to bardzo szczegółowy i obszerny dokument zawierający propozycje reform. Okazał się trudny do zrealizowania. Król określił jego propozycję jako „jakąś metafizykę”. Stało się tak, ponieważ polityk był zwolennikiem przewagi władzy ustawodawczej nad władzą wykonawczą. Potocki, mimo krytyki i jako oponent Poniatowskiego, nie zniechęcił się i podjął współpracę ze środowiskiem królewskim nad kształtem ustawy zasadniczej. Wiedział, że monarcha cieszył się większym poparciem w sejmie, dlatego też jego rola ograniczyła się do nanoszenia poprawek mających na celu wzmocnienie pozycji sejmu względem króla.

Ryc. 2. M. Tokarski, „Portret Ignacego Potockiego”, po 1786 r.

Scipione Piattoli 

Scipione Piattoli (1749-1809) był pochodzącym z Italii prywatnym sekretarzem króla Poniatowskiego. Pojawił się w Warszawie w 1782 r. Pracował u Piotra Potockiego (starosta szczerzecki) jako wychowawca jego synów. Dwa lata później został członkiem honorowym Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. W 1785 r. wyjechał z Rzeczpospolitej jako towarzysz Izabeli Lubomirskiej, jednej z przeciwniczek monarchy. Podczas podróży poznał wielu myślicieli i polityków oświeceniowych. Był obeznany w najważniejszych tendencjach politycznych i kulturowych epoki. Po powrocie do państwa polsko-litewskiego rozpoczął starania o zdobycie posady w środowisku królewskim. Doszło do tego w 1789 r.

Podczas ustalania treści konstytucji pełnił funkcję pośrednika między Stanisławem Augustem Poniatowskim a Ignacym Potockim. Zgłaszał także własne pomysły odnośnie do przyszłego ustroju Rzeczypospolitej. Swoje projekty opierał na rozwiązaniach amerykańskich i francuskich. Po tym, jak przywódca stronnictwa patriotycznego ograniczył się do nanoszenia poprawek, przejął funkcję redaktora projektów konstytucji.

Ryc. 3. M. Bacciarelli, „Scipione Piatolli”, przed 1818 r.

Stanisław Małachowski 

Stanisław Małachowski (1736-1809) w latach 1788-1792 pełnił funkcję marszałka Sejmu Czteroletniego. Należał do stronnictwa patriotycznego. Jest postrzegany jako jeden z najwybitniejszych polityków epoki oświecenia w Rzeczypospolitej. Podczas prac nad konstytucją pośredniczył między królem a Potockim. Bardzo dobrze sprawdzał się w tej roli, ponieważ słynął z przywiązania do sprawiedliwości i przestrzegania prawa. Z tych powodów był nazywany „polskim Arystydesem”. Cieszył się szacunkiem i autorytetem. Cenił go także sam król, który uhonorował Stanisława Małachowskiego Orderem Świętego Stanisława i Orderem Orła Białego. Jego poparcie dla konstytucji podczas głosowania 3 maja 1791 r. okazało się bardzo ważne.

Ryc. 4. G. B. Lampi, „Stanisław Małachowski”, 1788-1789

Hugo Kołłątaj

Hugo Kołłątaj (1750-1812) to główny publicysta epoki oświecenia w Rzeczpospolitej. Należał do stronnictwa patriotycznego. Zgromadził wokół siebie działaczy politycznych i społecznych, którzy dążyli do naprawy Rzeczpospolitej. Środowisko to było nazywane kuźnicą kołłątajowską. Jej lider napisał Do Stanisława Małachowskiego […] Anonima listów kilka. W rozprawie zawarł plan reformy państwa. 

W zakresie polityki Hugo Kołłątaj domagał się:

• zniesienia liberum veto, 
• zmniejszenia znaczenia magnaterii (najbogatsza warstwa stanu szlacheckiego), 
• likwidacji wolnej elekcji i zastąpienia jej dziedzicznością tronu, 
• wprowadzenia równości wobec prawa, 
• zmiany kierunku polityki zagranicznej, 
• przeprowadzenia reform gospodarczych,
• zwiększenia liczebności armii i podniesienia jej potencjału,
• poprawy losu chłopów poprzez nadanie im wolności osobistej i zniesienie pańszczyzny, 
• zwiększenia praw mieszczan dzięki zaangażowaniu ich w sprawy państwa i umożliwieniu głoszenia własnego zdania. 

Hugo Kołłątaj postulował także:

• całkowite zeświecczenie szkolnictwa (wyłącznie szkolnictwa spod wpływu instytucji kościelnych),
• ostateczne obalenie mitu sarmackiego, 
• ograniczenie wpływów Kościoła. 

Propozycje Hugo Kołłątaja charakteryzowały się radykalnym republikanizmem, dlatego też nie zostały w pełni przyjęte. Publicysta przyczynił się jednak do ustalenia ostatecznego kształtu konstytucji uchwalonej w maju 1791 r.

Ryc. 5. J. Peszka, „Hugo Kołłątaj”, 1791 r.

Julian Ursyn Niemcewicz

Julian Ursyn Niemcewicz (1758-1841) znany jest przede wszystkim jako wszechstronny pisarz i historyk. Podczas Sejmu Wielkiego zasłynął z wyjątkowej aktywności poselskiej. W tym samym czasie był redaktorem i wydawcą „Gazety Narodowej i Obcej”, która wskazywała na potrzebę reformy państwa. Przyczynił się do zredagowania tekstu konstytucji. Po przyjęciu ustawy zasadniczej orędował za jej bezwzględnym przestrzeganiem.

Ryc. 6. A. Brodowski, „Portret Juliana Ursyna Niemcewicza”, 1820 r.

Stanisław Staszic

Stanisław Staszic (1755-1826) zasłynął jako pisarz i publicysta, ale także geograf. Jego rozważania Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego wpłynęły na dyskusję nad treścią konstytucji. W swojej pracy zawarł pomysły, które mogły zapobiec upadkowi Rzeczpospolitej w XVIII w., m.in.:

• wprowadzenie powszechnej równości, 
• utożsamienie narodu ze wszystkimi stanami, 
• przekazanie bezpośredniej władzy ludowi, 
• podporządkowanie edukacji celom narodowym.

Ryc. 7. F. Sobolewski, „Stanisław Staszic”, 1826 r.

Powyżej przedstawieni politycy i działacze oświeceniowi odegrali bardzo ważną rolę przy ustalaniu treści konstytucji uchwalonej w maju 1791 r. Grono reformatorów było jednak znacznie szersze. Na treść Ustawy Rządowej mieli wpływ także inni twórcy z epoki. Mowa m.in. o Stanisławie Kostce Potockim, Adamie Stanisławie Krasińskim czy Tadeuszu Matusiewiczu. 

Przeciwnicy konstytucji 

Nie wszyscy politycy Rzeczypospolitej chcieli jej naprawy. Opozycję w stosunku do twórców konstytucji stanowiło stronnictwo hetmańskie. Przewodził mu hetman wielki koronny Franciszek Ksawery Branicki, generał artylerii koronnej Stanisław Szczęsny Potocki i hetman polny koronny Seweryn Rzewuski. Konserwatyści sprzeciwiali się reformom króla i dążyli do utrzymania dotychczas obowiązujących zasad ustrojowych. Pragnęli zwiększenia znaczenia hetmanów oraz wojska. W polityce zagranicznej byli związani z Rosją.

Ryc. 8. J. Rombauer, „Portret Franciszka Ksawerego Branickiego”, 1818 r.

Ryc. 9. G. B. Lampi, „Portret Stanisława Szczęsnego Potockiego”, 1788-1791 r.

Ryc. 10. Autor nieznany, „Portret Seweryna Rzewuskiego”, po 1773 r.

Konstytucja 3 maja 1791 roku

Konstytucję uchwalono w nieprzypadkowym terminie. 2 maja 1791 r. grupa posłów i senatorów zebrała się w Pałacu Radziwiłłowskim, by zapoznać się z treścią Ustawy Rządowej. Termin oficjalnej sesji sejmowej ustalono na następny dzień, ponieważ poza Warszawą przebywali członkowie stronnictwa hetmańskiego i inni przeciwnicy konstytucji. Bezpośrednią przyczyną rozpoczęcia obrad było przedstawienie zagranicznych depesz, których treść miała sugerować kolejny rozbiór Rzeczpospolitej. 3 maja na galerii sali obrad zgromadzono publiczność, która żywymi reakcjami miała zmotywować posłów do głosowania za przyjęciem konstytucji. Przed Zamkiem Królewskim znajdowało się wojsko oraz warszawscy mieszczanie. Niepokój wywołany treścią depesz przyspieszył odczytanie przez marszałka Małachowskiego zapisów konstytucyjnych. Następnie od godziny 11 do 18 trwała dyskusja nad treścią najważniejszego dokumentu w państwie.

Konstytucję uchwalono, łamiąc prawa sejmu skonfederowanego. Nie przeliczono dokładnie głosów, choć miały miejsce protesty nielicznie zgromadzonej opozycji. W diariuszu sejmowym zapisano, że „senat i wszyscy prawie posłowie, z miejsc swoich ruszywszy na środek izby, prosili najgoręcej króla, aby swą przysięgą ową Konstytucję utwierdzić raczył”. Konstytucja 3 maja została więc przyjęta w entuzjastycznej atmosferze. Stanisław August Poniatowski zaprzysiągł przestrzegać jej zapisów. Wyruszono do kolegiaty św. Jana, gdzie złożono kolejną uroczystą przysięgę.

Ryc. 11. J. Matejko, „Konstytucja 3 maja 1791 roku”, 1891 r.

Konstytucja 3 maja – najważniejsze zapisy 

Nie wszystkie pomysły osób pracujących nad treścią konstytucji zostały przyjęte. Część z nich zmodyfikowano i przyjęto w ograniczonym zakresie.  

Najważniejsze reformy:

• zastosowanie trójpodziału władzy,
• władza ustawodawcza została przekazana sejmowi i senatowi, 
• władzę wykonawczą przekazano królowi oraz Straży Praw,
• władza sądownicza zachowała charakter stanowy, 
• raz na 25 lat miał być zwoływany sejm konstytucyjny, 
• wprowadzenie obowiązku zwoływania sejmu co 2 lata (możliwość szybszego zwołania obrad w razie nagłej sytuacji),
• zlikwidowano liberum veto i wprowadzono głosowanie większościowe,
• senat zyskał prawo weta,
• zlikwidowano konfederacje, 
• pozbawiono praw politycznych gołotę,
• zakazano zaprzysięgania posłom na instrukcje sejmikowe,
• zlikwidowano wolną elekcję, pacta conventa oraz artykuły henrykowskie i wprowadzono monarchię dziedziczną,
• wprowadzono zasadę odpowiedzialności politycznej ministrów,
• ustalono, że Straż Praw nie może bez zgody sejmu wydawać ustaw oraz zawierać umów międzynarodowych,
• zlikwidowano podział na sądy ziemskie i grodzkie, 
• wzmocnienie unii polsko-litewskiej, 
• wzięcie chłopów pod opiekę państwa, 
• ustanowienie katolicyzmu religią panującą,
• zapewnienie przez państwo ochrony i wolności wyznania, 
• postulat wzmocnienia armii,
• zakaz posiadania prywatnych wojsk, 
• wprowadzono pojęcie „narodu”.

Podtrzymano także Prawo o sejmikach i Prawo o miastach.

Materiały źródłowe