Jaką funkcję w państwie sprawuje prezydent RP?

Polska jako republika o ustroju demokratycznym opiera się na władzy zwierzchniej narodu, który sprawuje ją dzięki swoim przedstawicielom zasiadającym w poszczególnych instytucjach państwowych. Szczególną rolę odgrywa prezydent, który jest jednym z niewielu organów jednoosobowych. Przyjrzyjmy się, w jaki sposób w Polsce wybiera się kandydata na ten urząd i jakie działania są przypisane do tej funkcji.

W świetle Konstytucji RP z 1997 roku prezydent RP jest najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej i  gwarantuje ciągłość władzy państwowej. Ponadto stoi na straży suwerenności, bezpieczeństwa oraz nienaruszalności i niepodzielności terytorium. Oprócz pełnienia konstytucyjnej roli głowy państwa prezydent stanowi również reprezentację władzy wykonawczej, którą dzieli wraz z rządem.

Kto może zostać prezydentem?

Zgodnie z polską konstytucją prezydentem może zostać kandydat, który spełnia takie kryteria, jak:

• posiadanie obywatelstwa polskiego;
• dysponowanie pełnią praw obywatelskich;
• uzyskanie 100 000 podpisów obywatelskich na liście wyborczej, która zostanie zgłoszona do Państwowej Komisji Wyborczej;
• najpóźniej w dniu wyborów kandydat ukończy co najmniej 35 rok życia.

W jaki sposób można zostać prezydentem?

Prezydent RP, podobnie jak inne organy państwowe, wybierany jest w wolnych wyborach na 5-letnią kadencję. Wybory prezydenckie mają charakter czteroprzymiotnikowy, czyli są powszechne, równe, bezpośrednie i tajne.  Organizuje się je na mocy zarządzenia marszałka Sejmu wydawanego między setnym dniem przed końcem kadencji urzędującego prezydenta a 75. dniem po jej upływie. Sam dzień wyborów powinien przypadać najwcześniej na 60. dzień od dnia zarządzenia wyborów w dniu wolnym od pracy.

Zwycięzcą w wyborach jest ten kandydat, który uzyska ponad 50% ważnych głosów w czasie wyborów. Jeśli takiego kandydata nie ma, to dwóch o najwyższych wynikach staje do II tury wyborów, która musi odbyć się 14 dni po I turze. Wówczas funkcję prezydenta obejmuje kandydat z większą liczbą głosów.

Wygrana w wyborach wcale nie powoduje, że kandydat od razu staje się prezydentem RP. Po stwierdzeniu ważności wyborów przez Sąd Najwyższy ubiegający się o urząd zyskuje miano prezydenta-elekta, który obejmuje swoje stanowisko dopiero w dniu zaprzysiężenia w obecności Zgromadzenia Narodowego. W czasie uroczystości prezydent-elekt wygłasza słowa przysięgi, w której zobowiązuje się do respektowania polskiego systemu legislacyjnego, wykonywania swoich kompetencji związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa i suwerenności swojego państwa.

Oto słowa przysięgi zgodne z treścią art. 130 Konstytucji RP:

Obejmując z woli Narodu urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, uroczyście przysięgam, że dochowam wierności postanowieniom Konstytucji, będę strzegł niezłomnie godności Narodu, niepodległości i bezpieczeństwa Państwa, a dobro Ojczyzny oraz pomyślność obywateli będą dla mnie zawsze najwyższym nakazem.

Przysięga może być złożona z dodaniem zdania:

Tak mi dopomóż Bóg.

Jakie są zadania prezydenta RP?

Ze względu na charakter urzędu prezydenta zakres obowiązków piastującego tę funkcję znacznie wykracza poza utarty schemat trójpodziału władzy. Głowa państwa posiada kompetencje w zakresie władzy wykonawczej, ustawodawczej oraz sądowniczej.

Kompetencje prezydenta jako głowy państwa

Jako głowa państwa prezydent RP jest zobowiązany do reprezentowania państwa na zewnątrz. W obrębie tych kompetencji prezydent ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, mianuje i odwołuje ambasadorów oraz przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące przedstawicieli innych krajów w Polsce.

W Polsce urząd prezydenta wiąże się również z piastowaniem funkcji zwierzchnika Sił Zbrojnych. Oznacza to, że większość ważnych spraw z zakresu polskiej obronności i wojskowości podlega decyzji właśnie prezydenta, choć w czasie pokoju pełni tę funkcję za pośrednictwem ministra obrony. Wśród przykładów takich decyzji wyróżnić można m.in.:

• mianowanie Szefa Sztabu Generalnego i dowódców Sił Zbrojnych;
• nadawanie stopni wojskowych określonych w ustawach na wniosek Ministra Obrony Narodowej; 
• zarządzanie powszechnej lub częściowej mobilizacji na wniosek premiera w sytuacji zagrożenia;
• wprowadzenie stanu wyjątkowego, gdy nie może tego uczynić parlament.

Kompetencje wykonawcze prezydenta

Prawa prezydenta związane z władzą wykonawczą można podzielić na dwie kategorie:

• dotyczące organów wykonawczych;
• indywidualne kompetencje wykonawcze prezydenta.

Do kompetencji prezydenta dotyczących organów wykonawczych zalicza się m.in.:

• powoływanie rządu;
• dokonywanie zmian w rządzie na wniosek Prezesa Rady Ministrów;
• zwoływanie w szczególnych sytuacjach Rady Gabinetowej, czyli Rady Ministrów pod przewodnictwem prezydenta RP;
• wystąpienie z wnioskiem do Sejmu o pociągnięcie członka Rady Ministrów do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu;
• odwoływanie ministra, któremu Sejm wyraził wotum nieufności.

Indywidualne kompetencje prezydenta względem władzy wykonawczej dotyczą m.in.:

• wydawania rozporządzeń oraz zarządzeń;
• desygnowania i powołania Prezesa Rady Ministrów;
• nadawania obywatelstwa polskiego;
• nadawania orderów, odznaczeń oraz tytułów profesorskich.

Kompetencje prezydenta wobec władzy ustawodawczej

Wśród kompetencji prezydenckich, które dotyczą tej sfery zarządzania państwem wyróżnić można trzy kategorie. Należą do nich kompetencje dotyczące wyborów do organów władzy ustawodawczej, arbitrażu prezydenckiego oraz stanowienia prawa.

Władza prezydenta względem wyborów związanych z funkcjonowaniem władzy ustawodawczej polega na zarządzeniu wyborów do parlamentu i Parlamentu Europejskiego oraz otwieraniu pierwszego posiedzenia nowo wybranego parlamentu.

W ramach arbitrażu prezydenckiego, którego celem jest zachowanie stabilizacji  w państwie, głowa państwa może dokonać rozwiązania parlamentu w sytuacjach wskazanych przez konstytucję lub zwrócić się do Zgromadzenia Narodowego z orędziem.

Oprócz wymienionych prezydent RP dysponuje pewnymi prawami w zakresie władzy ustawodawczej. Mianowicie posiada inicjatywę ustawodawczą oraz możliwość zgłaszania poprawek do przedłożonych przez siebie projektów ustaw. W procesie legislacyjnym zaś dysponuje prawem weta, które może zostać przegłosowane przez Sejm kwalifikowaną większością ⅗ głosów w obecności co najmniej połowy zasiadających w izbie.

Najważniejszą funkcją prezydenta jest podpisywanie i publikowanie ustaw, dzięki czemu zostaną one dołączone do polskiego systemu prawnego. Przed podpisaniem prezydent może zawetować ustawę lub zgłosić prośbę o rozpatrzenie jej legalności do Trybunału Konstytucyjnego.

Kompetencje prezydenta względem władzy sądowniczej

W zakresie władzy sądowniczej prezydent RP ma prawo do powoływania sędziów na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, prezesów Naczelnego Sądu Administracyjnego, Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego oraz jednego członka do Krajowej Rady Sądownictwa.

Szczególnym uprawnieniem prezydenta jest prawo łaski, które polega na całkowitym lub częściowym darowaniu kary skazanemu w procesie sądowym.

Właściwości kompetencji prezydenta RP

Specyfika działań prezydenta RP polega na tym, że wśród realizowanych przez niego zadań znajduje się szereg kompetencji wymagających kontrasygnaty. Dotyczy to głównie kompetencji władzy wykonawczej, które nakładają się na zadania rządu lub ministra.

Część zadań prezydenta RP, które nie wymagają kontrasygnaty nazywane są prerogatywami prezydenta.

Prerogatywy prezydenta

1) Zarządzenie wyborów do Sejmu i Senatu.
2) Zwoływanie pierwszego posiedzenia nowo wybranych Sejmu i Senatu.
3) Skracanie kadencji Sejmu w przypadkach określonych w Konstytucji.
4) Inicjatywa ustawodawcza.
5) Zarządzenie referendum ogólnokrajowego.
6) Podpisywanie albo odmowa podpisania ustawy.
7) Zarządzenie ogłoszenia ustawy oraz umowy międzynarodowej w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
8) Zwracanie się z orędziem do Sejmu, do Senatu lub do Zgromadzenia Narodowego.
9) Składanie wniosku do Trybunału Konstytucyjnego.
10) Składanie wniosku o przeprowadzenie kontroli przez Najwyższą Izbę Kontroli.
11) Desygnowanie i powoływanie Prezesa Rady Ministrów.
12) Przyjmowanie dymisji Rady Ministrów i powierzanie jej tymczasowego pełnienia obowiązków.
13) Składanie wniosku do Sejmu o pociągnięcie do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu członka Rady Ministrów.
14) Odwoływanie ministra, któremu Sejm wyraził wotum nieufności.
15) Zwoływanie Rady Gabinetowej.
16) Nadawanie orderów i odznaczeń.
17) Powoływanie sędziów.
18) Stosowanie prawa łaski.
19) Nadawanie obywatelstwa polskiego i wyrażanie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego.
20) Powoływanie Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego.
21) Powoływanie Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego.
22) Powoływanie Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego.
23) Powoływanie prezesów Sądu Najwyższego oraz wiceprezesów Naczelnego Sądu Administracyjnego.
24)  Składanie wniosku do Sejmu o powołanie Prezesa Narodowego Banku Polskiego.
25) Powoływanie członków Rady Polityki Pieniężnej.
26) Powoływanie i odwoływanie członków Rady Bezpieczeństwa Narodowego.
27) Powoływanie członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji.
28) Nadawanie statutu Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej oraz powoływanie i odwoływanie Szefa Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej.
29) Wydawanie zarządzeń na zasadach określonych w art. 93. konstytucji:

1. Publikacja zarządzeń następuje wyłącznie na podstawie ustawy.
2. Zarządzenia nie mogą stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych i innych podmiotów.
3. Zarządzenia podlegają kontroli co do ich zgodności z powszechnie obowiązującym prawem.

30) Zrzeczenie się urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej.

Odpowiedzialność prezydenta RP

Za realizowanie swojej funkcji prezydent RP ponosi odpowiedzialność konstytucyjną i karną przed Trybunałem Stanu.

Procedura postawienia prezydenta RP w stan oskarżenia wymaga złożenia odpowiedniego wniosku przez ¼ członków Zgromadzenia Narodowego oraz przegłosowania go ⅔ głosów ustawowej liczby Zgromadzenia. 

Postawienie prezydenta w stan oskarżenia skutkuje zawieszeniem jego urzędowania. Skrócenie kadencji prezydenta lub stwierdzenie niemożności sprawowania przez niego urzędu powoduje, że tymczasowo obowiązki prezydenta wykonuje Marszałek Sejmu.

Prezydenci RP od 1989 roku

Więcej informacji na temat zakresu władzy prezydenta znajdziesz w rozdziale V konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997 roku!

Transformacja 1989 roku – skutki społeczne (czytaj)

Materiały źródłowe