Ikona mody: Maria Antonina

Maria Antonina – żona Ludwika XVI, jedna z najbardziej znanych i kontrowersyjnych władczyń w nowożytnej Europie. Mimo że zrewolucjonizowała świat mody, jej koniec był tragiczny. Zakończyła swój żywot na gilotynie.

Maria Antonina – królowa Francji 

Maria Antonina wywodziła się z dynastii habsburskiej. Małżeństwo zawarte w 1774 r. z Ludwikiem Augustem (późniejszy Ludwik XVI), przedstawicielem Burbonów, miało zagwarantować sojusz między dotychczas rywalizującymi ze sobą rodami o dominację w Europie. Gdy jej mąż przejął po śmierci Ludwika XV władzę w państwie, Maria Antonina napisała list do swej matki – Marii Teresy, że spełniło się jej przeznaczenie. Od tego momentu otaczała ją rzeczywistość pełna ceremonii oraz konwenansów. Skomplikowany ceremoniał dworski dotyczył także ubioru.

Ryc. 1. J. Kranzinger, Maria Antonina w czerwonym stroju myśliwskim, ok. 1772. Maria Antonia przedstawiona na obrazie ma ok. 17 lat.

Wbrew zasadom 

Moda obowiązująca na francuskim dworze w XVIII w. miała manifestować królewską potęgę i splendor. Kobiety nosiły obszerne suknie wspierane na rogówkach, czyli stelażach wykorzystywanych do zwiększenia szerokości sukni. Dzięki nim spódnice były obszerne po bokach, natomiast wąskie z przodu oraz z tyłu. Gorsety natomiast usztywniano fiszbinami.

Ryc. 2. J. B. A. Gautier-Dagoty, Portret Marii Antoniny Austriaczki, 1775 r. Obraz przedstawia Marię Antoninę w obszernej sukni wspieranej rogówkami.

Maria Antonina nie chciała przystać na obowiązujące w ubiorze normy. Stopniowa forsowała swoje zasady, kształtując tym samym własny prestiż i pozycję na dworze. Swój cel osiągnęła, co potwierdzają zachowane z XVIII stulecia obrazy, będące świadectwem zmian w nowożytnej modzie. Mimo że nie miała wiele do powiedzenia jako królowa Francji, mogła dowolnie fantazjować jako królowa mody. Ubiór i fryzury stały się jej indywidualną formą wyrazu. 

Minister mody 

Modowe pomysły Marii Antoniny realizowała Rose Bertin, pełniąca funkcję „ministra mody” na francuskim dworze królewskim. Bertin była modystką (marchande de modes) – osobą zajmującą się kompleksowym ubiorem i dodatkami osób z wyższych sfer. Współpracowała z Marią Antoniną od 1770 r. do momentu ścięcia jej głowy na gilotynie w 1793 r. W służbie królowej wywarła znaczący wpływ na ówczesną modę oraz położyła podwaliny pod przyszłość paryskiego haute couture (wysokie, luksusowe krawiectwo). Jej projekty charakteryzowały się obszernością oraz utrwaliły wizerunek Francji jako stolicy mody. 

Ryc. 3. J. F. Janinet, Rose Bertin, ok. 1780 r.

Rose Bertin miała na tyle wysoką pozycję w świecie mody, że po utworzeniu paryskiej gildii modystów, została jej kierowniczką. Projekty królewskiej krawcowej publikowano w rozwijającej się prasie modowej, a nowości odzieżowe zagranicznym kupcom prezentowano na specjalnych laleczkach – pandorach. Były one ubierane w miniaturowe wersje prawdziwych sukni. Rose Bertin cieszyła się także zaufaniem ze strony francuskiej elity. Do klienteli modystki należeli m.in. księżna du Barry (metresa Ludwika XV), Georgiana Cavendish (angielska arystokratka), Élisabeth Vigée Le Brun (francuska malarka) czy markiz de La Fayette (francuski generał, uczestnik wojny o niepodległość USA, rewolucji francuskiej i lipcowej). 

Koneserka mody 

Królową Marię Antoninę można zdecydowanie nazwać koneserką mody. Była kobietą świadomie kreującą swój styl. Jako młoda osoba (żoną Ludwika XVI została w wieku 15 lat) odznaczała się energicznością i wigorem, nie chciała więc by jakikolwiek strój ograniczał jej ruchy. Stelaże i fiszbiny nie znalazły miejsca w jej garderobie. Królowa upodobała sobie zwłaszcza poloneskę (robe à la polonaise) – suknię z górą podkreślającą biust i skróconą, podpinaną spódnicą sięgającą kostek, co znacznie ułatwiało poruszanie się. Z drugiej strony jej długość oburzała wyższe sfery, ponieważ podobne spódnice nosiły francuskie wieśniaczki. Nazwa sukni nawiązuje do Polski i jest wynikiem wpływów wschodnich w XVIII-wiecznej modzie. W literaturze funkcjonuje także informacja, że trzy fałdy spódnicy symbolizowały trzech zaborców lub trzy rozbiory Rzeczypospolitej z lat 1772-1795. Nie znajduje to jednak żadnego odzwierciedlenia w źródłach z epoki.

Ryc. 4. Maria Antonina w polonesce, rycina z ok. 1780-1781 r.

Zafascynowanie modą wschodnią nasiliło się w II poł. XVIII w. Wówczas popularnością cieszyły się orientalne kroje sukien, np. suknia w stylu tureckim (robe à la Turque), czerkieskim (robe à la circassienne) czy lewity (robe à la lévite). Tę ostatnią Maria Antonina zakładała w pierwszej ciąży. 

Świadectwem indywidualnego podejścia do mody Marii Antoniny było także to, że pomimo obowiązujących norm, wkładała spodnie do jazdy konnej. Bryczesy były wówczas zakładane przez kobiety, jednak przykrywano je spódnicą. Królowa zrezygnowała z tego rozwiązania, kierując się względami praktycznymi. 

Ulubione kolory 

Królowa Francji jest przedstawiana na portretach zwłaszcza w kolorach szlachetnych – czerwieni, granacie, brązie. Zachowały się także do naszych czasów obrazy przedstawiające ją w sukniach pastelowych, zwłaszcza pistacjowej zieleni i błękicie. Preferencje Marii Antoniny szkodziły jej wizerunkowi, ponieważ w XVIII w. uznawano kolory delikatne za typowo mieszczańskie. Głębokie i nasycone były natomiast zarezerwowane dla władców, co miało podkreślać ich potęgę. 

Niezwykłym zabytkiem pozwalającym rozpoznać gusty Marii Antoniny względem kolorów i wzorów jest zachowana z 1782 r. Gazette des atours, czyli książeczka zawierająca kawałki materiałów i opisy sukni. Preferencje królowej dotyczyły zwłaszcza wzorzystych materiałów (paski, kwiatki, kropki).

Ryc. 5. Jedna ze stron Gazette des atours, 1782 r.

Fryzura – dopełnienie wizerunku 

Elementem dopełniającym wizerunek królowej była fryzura. Za jej formę odpowiadał monsieur Leonard, czyli Leonard-Alexis Autié – ulubiony fryzjer Marii Antoniny. Wynalazł pouf, czyli rodzaj upięcia charakteryzujący się znaczną wysokością, objętością, fantazyjnością, ozdobnością oraz użyciem dużej ilości pudru. Królowa wraz z kreatorem fryzur ozdabiała misterne upięcia piórami, co dotychczas łączono jedynie z wizerunkiem aktorek i prostytutek. Wpinali w nie także ozdobną biżuterię bądź tiule. Fryzury przybierały najróżniejsze kształty, np. ptasiego gniazda czy balonu. Często miały alegoryczny charakter. Utrwalano je pudrem wykonanym z mąki ziemniaczanej, nierzadko barwionym  na różne kolory. 

Jednym z najbardziej popularnych upięć królowej była fryzura w kształcie statku. Maria Antonina nosiła ją po zwycięstwie francuskiej floty (fregata „Belle Poule”) nad angielskimi statkami podczas amerykańskiej wojny o niepodległość. 

Ryc. 6. Fryzura nawiązująca do „Belle Poule”

Maria Antonina była ikoną mody swoich czasów. Stanowiła bowiem inspirację dla innych kobiet. Jej kreacje, fryzury, choć często kontrowersyjne, łamiące dotychczas obowiązujące zasady etykiety dworskiej, wywierały wpływ na XVIII-wieczną modę. Potwierdza to chociażby fakt, że modystki w swej ofercie miały odzież w stylu królowej (à la Reine).

Materiały źródłowe