Cichy zabójca – choroby nękające żołnierzy podczas I wojny światowej

I wojna światowa pochłonęła miliony ofiar – żołnierzy oraz cywilów. Ludzie ginęli nie tylko na frontach. Przyczyną śmierci, ale także niepełnosprawności po zakończeniu konfliktu, były rożne choroby. Zmagano się z takimi dolegliwościami jak tyfus, gruźlica, zapalenie płuc, biegunka czy grypa.

1 listopada 1918 r., w wagonie pociągu w Compiègne, gdzie swą tymczasową siedzibę miał Ferdynand Foch (marszałek Francji), podpisano zawieszenie broni między aliantami a Niemcami. Wspomniane wydarzenie jest powszechnie uważane za zakończenie I wojny światowej. Konflikt ten miał globalny charakter. Zmienił nie tylko polityczne oblicze ówczesnego świata, ale także wpłynął na funkcjonowanie społeczeństw, m.in. za sprawą chorób, z którymi musieli zmagać się zarówno cywile, jak i żołnierze. 

Przyczyny chorób nękających żołnierzy na frontach wojennych 

Choroby żołnierzy były spowodowane zwłaszcza trudnymi warunkami higienicznymi. W okopach panował chłód oraz wilgoć. Żołnierze nie mieli dostępu do bieżącej wody. Po tunelach biegały szczury. Sytuację pogarszała niesprzyjająca pogoda – deszcz oraz śnieg, ale także przeciągająca się wojna pozycyjna. W takich okolicznościach bakterie oraz wirusy miały doskonałe możliwości do rozprzestrzeniania się.

Ryc. 1. Francuscy żołnierze ze złapanymi szczurami

Kolejnym czynnikiem wpływającym na szybkie rozpowszechnianie się chorób wśród żołnierzy były problemy z przystosowaniem się do warunków panujących na polach bitewnych. Problem ten dotyczył m.in. Australijczyków i Kanadyjczyków na Starym Kontynencie, ale także Europejczyków walczących w krajach o tropikalnym klimacie. Najczęściej występującą chorobą pasożytniczą była malaria. Aby obrazowo pokazać, jaki problem stanowiła, można wspomnieć o siłach brytyjskich w Salonikach. W wyniku schorzeń, a zwłaszcza malarii przenoszonej przez samice komarów, straty angielskie 20-krotnie przewyższyły ubytki bojowe. Jedynym lekiem, który mógł zapobiec chorobie, była chinina. Podczas I wojny światowej była jednak trudno dostępna, co powodowało dużą śmiertelność wśród alianckich żołnierzy. 

Ryc. 2. Angielski żołnierz w okopie na froncie zachodnim

Ryc. 3. Angielscy żołnierze zażywający chininę, dolina Struma (Bułgaria), 1916 r.

Na co najczęściej chorowali wojskowi?

Stopa okopowa

Prócz wspomnianej już malarii, chorobą, która niemal masowo występowała u żołnierzy, była stopa okopowa. Charakteryzowała się puchnięciem i odmrożeniem stóp. Powodowały ją takie czynniki, jak długotrwały ucisk nóg przez buty, przebywanie w niskiej temperaturze oraz w wilgotnym i mokrym środowisku. Żołnierze często też ignorowali pouczenia swych dowódców o suszeniu mundurów, zwłaszcza spodni i elementów ochraniających nogi. Stopa okopowa miała poważne konsekwencje – groziła zakażeniem, a nawet amputacją kończyny dolnej. Wojskowi lekarze nie mieli możliwości skutecznego leczenia tej przypadłości w okopowych warunkach. Zmuszeni więc byli do drastycznych kroków, by zapobiec rozprzestrzenieniu się choroby.

Ryc. 4. Choroby żołnierzy – przypadek stopy okopowej z czasów I wojny światowej

Tyfus

Kolejną bolączką, z którą musieli zmagać się żołnierze podczas I wojny światowej, był tyfus, znany także jako dur plamisty czy choroba brudnych rąk. Ostatnie określenie jasno wskazuje, co było przyczyną choroby – nieutrzymanie prawidłowych zasad higieny wśród wojskowych. Przestrzeganie sterylności w okopach było niezwykle trudne, zwłaszcza na południu Europy. Sytuację pogarszały wszy oraz pchły, które przyspieszały przenoszenie choroby między żołnierzami. Tyfus charakteryzował się wysoką gorączką, często doprowadzającą do utraty świadomości oraz ciemnymi plamami na skórze. Śmiertelność spowodowana durem plamistym była najwyższa na froncie bałkańskim i tureckim.

Ryc. 5. Sowiecki plakat propagandowy dotyczący zwalczania tyfusu. Przedstawia wesz ściskającą za dłoń ludzki szkielet. Napis na plakacie: Wesz i śmierć to przyjaciele i towarzysze. Zabij wszystkie wszy przenoszące infekcje!.

Dyzenteria

Prócz malarii, stopy okopowej i tyfusu żołnierze chorowali na dyzenterię, czyli czerwonkę. Objawiała się krwawą biegunką, a nieleczona, podobnie jak inne choroby podczas trwania I wojny światowej, doprowadzała do śmierci. Trudna do wykurowania czerwonka zbierała śmiertelne żniwo wśród żołnierzy przebywających na wielu frontach. 

Choroby weneryczne

Chorobami, które dotyczyły żołnierzy były także te weneryczne, czyli przenoszone drogą płciową. Przyczyną niskiej wyleczalności był zwłaszcza wstyd chorującego przed ujawnieniem wojskowemu lekarzowi delikatnego problemu oraz obawa przed wykluczeniem i pogardą wśród kolegów z oddziału. Choroby weneryczne miały różne objawy, dlatego też zaczęto prowadzić akcje informacyjne, których celem było uświadomienie wojskowych, że przypadkowe kontakty seksualne mogą doprowadzić do utraty zdrowia, a w szczególnych wypadkach nawet do śmierci. Ponadto, by zmniejszyć zachorowalność na np. świerzb czy opryszczkę, alianci zaczęli zakładać domy publiczne dla walczących żołnierzy pod pełną kontrolą lekarską. 

Grypa, która pochłonęła miliony ofiar 

Do pandemii grypy hiszpanki doszło w latach 1918-1920. Została ona wywołana przez wyjątkowo groźną odmianę wirusa podtypu H1N1. Pierwszy przypadek choroby został odnotowany w Stanach Zjednoczonych. Mimo to jej nazwa została związana z Hiszpanią –  jednym z niewielu krajów, które zachowały neutralność podczas I wojny światowej. Hiszpańscy dziennikarze mogli bez skrępowania pisać o nowej chorobie. Wiadomości te docierały także do innych państw. W Europie Zachodniej utarło się więc przekonanie, że to właśnie z największego kraju leżącego na Półwyspie Iberyjskim pochodzi ta choroba.

Hiszpanka, bo tak potocznie określano powojenną odmianę grypy, dotykała nie tylko wojskowych, ale także cywilów. Była najbardziej niebezpieczna dla osób starszych i młodych żołnierzy, którzy, wycieńczeni wojną, byli słabi i mniej odporni na wirusy. Przejawiała się wysoką temperaturą, bólami głowy i ciała. Na twarzach zarażonych pojawiały się czarne lub sine plamy. Hospitalizowani kaszleli krwią i krwawili z nosa, borykali się także z zapaleniem płuc.

Ryc. 6. Zdjęcie przedstawia cywilów podczas grypy hiszpanki, jeden z nich ma plakietkę z napisem: Noś maskę lub idź do więzienia, Stany Zjednoczone, 1920 r.

Szacuje się, że w czasie całej pandemii grypy hiszpanki zmarło około 40 mln ludzi. Niektórzy z historyków podają większe liczby, np. Jeremy Brown wskazuje, że uśmierciła od 50 do 100 mln osób. 

Choroby żołnierzy – cisi zabójcy

I wojna światowa pochłonęła około 10 mln ofiar. Ciężko jednoznacznie określić, ilu żołnierzy poniosło śmierć w wyniku chorób, a ilu w konsekwencji działań zbrojnych. Należy pamiętać, że liczby te będą się różnić w zależności od państwa – w krajach rozwiniętych, m.in. w Wielkiej Brytanii, Francji czy Belgii, śmiertelność z powodu różnych przypadłości była mniejsza. Wynikało to z większej świadomości społecznej odnośnie do higieny osobistej. Odmiennie wyglądała sytuacja żołnierzy pochodzących z biedniejszych krajów, borykających się dodatkowo z problemami gospodarczo-społecznymi.  Bez względu na wszystko należy pamiętać, że wszelkie choroby obniżały wartość bojową żołnierzy na frontach I wojny światowej. 

Ważne pojęcia

Materiały źródłowe