W artykule
W szkole podstawowej mamy najczęściej do czynienia z planem wydarzeń – ramowym bądź szczegółowym. Możemy spotkać też inne formy planów: plan twórczy i odtwórczy, zwany często dekompozycyjnym. Czym różnią się od siebie i w jaki sposób poprawnie je skonstruować?
Rodzaje planów wypowiedzi: plan twórczy i odtwórczy
Plan wypowiedzi ujmuje w punktach treść danego tekstu. Może prezentować najistotniejsze informacje (plan ramowy) bądź uwzględniać również mniej istotne kwestie (plan szczegółowy). Te rodzaje planów kojarzą nam się głównie z lekturami oraz tekstami omawianymi w szkole. Jednak wyróżniamy także inne typy planów: plan twórczy i odtwórczy.
Zobacz też: Jak napisać plan wydarzeń?
Plan twórczy (kompozycyjny)
Plan kompozycyjny tworzony jest przed powstaniem jakiegoś tekstu, zarówno w formie mówionej (np. przemówienia), jak i pisemnej (rozprawka, interpretacja, szkic krytyczny, esej). Jego główną rolą jest uporządkowanie informacji, które mają złożyć się na tekst. To swego rodzaju konspekt pracy, dlatego może podlegać zmianom. Powinien jednak uwzględniać kompozycję tekstu, a więc wstęp, rozwinięcie oraz zakończenie. Punkty planu można zapisać zarówno w formie zdań oznajmujących, jak i równoważników zdań. Ważne, żeby w całym planie konsekwentnie stosować jednolitą formę zapisu.
Plan odtwórczy (dekompozycyjny)
Plan dekompozycyjny wiąże się z sytuacją odwrotną w procesie powstawania wypowiedzi: aby go napisać, potrzebny jest tekst już istniejący. To nic innego, jak analiza (rozkład na czynniki pierwsze, podstawowe) tekstu ujęta w punkty. Plan odtwórczy przedstawia jego najważniejsze elementy w uporządkowany sposób. Powinien także odtwarzać, czyli uwzględniać budowę oraz kompozycję (organizację) danego tekstu (wstęp, rozwinięcie, zakończenie). Ten rodzaj planu może zostać skonstruowany na kilka sposobów:
- tradycyjnie, a więc w formie zdań oznajmujących lub równoważników zdań;
- nieco mniej konwencjonalnie – jako zbiór cytatów z tekstu bądź pytań do poszczególnych części wypowiedzi.
Cechy dobrego planu
Prawidłowo skonstruowany plan twórczy i odtwórczy powinien:
- uwzględniać schemat kompozycyjny tekstu (wstęp, rozwinięcie, zakończenie);
- przedstawiać najważniejsze treści (teza, argumenty, przykłady, wnioski, podsumowanie) zgodnie z układem tekstu;
- być jednolity pod względem formy zapisu (zdania oznajmujące / równoważniki zdań / cytaty / pytania).
Do czego jest nam potrzebny plan twórczy?
Plan twórczy (inaczej plan tekstu, plan kompozycyjny, plan wypowiedzi, konspekt) jest kluczowy podczas planowania i pisania tekstu, zwłaszcza takiego o formalnym, skomplikowanym charakterze. Warto się nim posłużyć, przygotowując się do redagowania rozprawki, interpretacji czy eseju krytycznoliterackiego. Sporządzenie planu twórczego powinno być jednym z pierwszych etapów pracy nad tekstem podczas egzaminu ósmoklasisty czy maturalnego. Dlaczego to tak ważne? W mocno stresowej sytuacji, jaką jest pisanie egzaminu państwowego, pozwala zebrać i uporządkować myśli. Zapobiega sytuacji, w której siedzimy nad kartką i nie potrafimy sklecić ani jednego sensownego zdania, ponieważ stres tak bardzo zaciemnia nam umysł. Ogólny schemat planu wypowiedzi pozwala zbudować szkielet tekstu. Warto skorzystać z tej szansy i podejść do zadania metodycznie, realizując kolejne kroki.
Zanim stworzymy plan
Zanim napiszemy właściwy plan tekstu, musimy się skupić na kilku innych kwestiach. W kontekście egzaminu będzie to przede wszystkim wybór tematu wypracowania oraz jego analiza, a następnie stworzenie tzw. „psychologicznego” planu pracy. Dopiero później przyjdzie pora na konstrukcję kompozycyjnego planu tekstu.
Wybór tematu
Na egzaminie będziecie mieli dwa tematy wypracowań do wyboru. Bardzo ważne, żeby nie wybrać tematu pochopnie. Któryś z nich wyda się wam łatwiejszy lub bardziej atrakcyjny, lecz może to być złudne wrażenie. Już na tym etapie warto zanotować sobie przykłady, które przychodzą nam na myśl w związku z tematem wypowiedzi. Trzeba mieć także na uwadze formę wypracowania (np. rozprawka, opowiadanie, interpretacja). Warto wybrać ten temat, przy którym zgromadziliśmy więcej notatek, oczywiście jeśli dobrze znamy formę, w jakiej powinien zostać przedstawiony.
Analiza tematu
Ten etap ściśle łączy się z poprzednim, ponieważ analiza tematu dokonywana jest często już na etapie jego wyboru. To tutaj szukamy kluczowych informacji, problemu, nad którym musimy się zastanowić. Temat narzuca również formę wypowiedzi oraz wskazuje źródła (lektury obowiązkowe i pozostałe teksty kultury), z jakich należy skorzystać w trakcie pisania. Nie możemy więc pisać wszystkiego, co wiemy na dany temat, lecz musimy skupić się jedynie na przedstawieniu problemu zawartego w poleceniu.
Przykład:
Na egzaminie maturalnym z języka polskiego w 2019 r. (poziom podstawowy) pojawił się temat:
Czym dla człowieka może być wolność? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do fragmentu „Dziadów cz. III”, całego dramatu Adama Mickiewicza oraz wybranego tekstu kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.
Co podpowiada nam tak sformułowane polecenie?
- Główny problem do analizy: wolność – czym może być dla człowieka.
- Forma wypowiedzi: rozprawka („rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie”).
- Argumentacja w oparciu o teksty:
- podany fragment Dziadów cz. III;
- cały dramat Adama Mickiewicza (lektura obowiązkowa);
- inny tekst kultury (również film, obraz, rzeźba itd.).
Plan „psychologiczny”
Ten rodzaj planu stanowi szkic planu właściwego. To nic innego jak zapis wszystkich myśli, jakie przychodzą nam do głowy w związku z tematem wypowiedzi. Tego rodzaju notatki przybierają swobodną formę, zgodną z kolejnością skojarzeń, jakie pojawiają się w mózgu. Część z nich powstała jeszcze podczas wyboru i analizy tematu pracy. Właśnie one posłużą nam do stworzenia ostatecznego planu kompozycyjnego. Jeśli nie zaniedbamy tego etapu, wystarczy po prostu uporządkować notatki w odpowiedniej kolejności i nadać im czytelną dla nas formę.
Schemat planu kompozycyjnego
Plan kompozycyjny pracy w formie rozprawki przypomina schemat wypowiedzi argumentacyjnej i może wyglądać następująco:
O tym, jak napisać rozprawkę (wypowiedź argumentacyjną) pisaliśmy tutaj: Wypowiedź argumentacyjna, czyli rozprawka
Szczególnie ważne jest tutaj wyróżnienie kompozycji tekstu, a więc przedstawienie jego formy i poszczególnych elementów. Dlatego plan powinien uwzględniać takie elementy, jak wstęp (z ewentualną tezą), rozwinięcie oraz zakończenie (lub podsumowanie) tekstu, co widać wyraźnie na poniższym przykładzie. Na samej górze planu warto również umieścić temat wypowiedzi.
Przykładowy plan twórczy (kompozycyjny, konspekt)
Poniższy plan został sporządzony przy pomocy zdań. Zauważcie, że przybiera on formę niemal gotowej rozprawki – sam plan, bez nazw elementów kompozycyjnych, liczy około 260 słów, czyli całkowicie pokrywa minimum słów narzuconych przez egzaminatorów. Taki konspekt wystarczy uzupełnić o kilka dodatkowych zdań bądź sformułowań gwarantujących spójność wypowiedzi i mamy gotowe wypracowanie! Dlatego tak ważne jest nielekceważenie konstruowania planu podczas egzaminu.
Iwona
