Wynalazek druku – od rękopisu do książki drukowanej

Współczesne książki wyglądają zdecydowanie inaczej niż te, z których korzystali nasi przodkowie w dawnych wiekach.  Duży wpływ na to miał wynalazek druku, który w połowie XV wieku upowszechnił Jan Gutenberg. Z artykułu dowiesz się, jak wyglądała ewolucja książki od ręcznie przepisanego kodeksu aż do książki drukowanej.

Zanim powstał druk

W czasach średniowiecznych kopiowaniem dzieł zajmowali się zakonnicy. Najważniejszym z nich byli benedyktyni, którzy słynęli ze sztuki kopiowania, czyli przepisywania ksiąg oraz iluminatorstwa, czyli ich zdobienia. Wykonywane przez nich zajęcie miało charakter religijny i służyło wzbogaceniu przeżyć duchowych. Rzetelność, z jaką wykonywali swoją pracę, znalazła swoje miejsce w formie związku frazeologicznego benedyktyńska praca, który oznacza wykonywanie działań z cierpliwością, mozołem i z dbałością o detale.

Ryc. 1. Mnich w średniowiecznym skryptorium

Kopiowanie książek

Proces kopiowania ksiąg był niezwykle żmudny i wymagał wiele czasu, precyzji i zaangażowania kilku mnichów. Przepisywanie ksiąg odbywało się w specjalnym pomieszczeniu nazywanym skryptorium. Każdy kopista dysponował pulpitem, czyli niewielkim blatem, na którym znajdował się pergamin, inkaust i pióro najczęściej gęsie ostro zakończone. W swoich przyborach dysponował również nożykiem, dzięki któremu mógł zaostrzyć pióro lub zeskrobać błąd w przepisywanym tekście. 

Po ukończeniu swojej pracy, która często trwała miesiącami, a nawet latami, skryba przekazywał księgę rubrykatorowi. Jego zadaniem było wyróżnienie określonych fragmentów tekstu za pomocą czerwonej barwy (z łac. rubrum – czerwony).

Ryc. 2. Fragment psałterza puławskiego z XV wieku. Czy potrafilibyście odczytać tekst na czerwono?

Iluminator

Następnie kopia trafiała do iluminatora, który zajmował się oprawą graficzną dzieła. Zaznaczał inicjały, czyli pierwszą literę danego rozdziału lub akapitu oraz malował bordiurę, czyli ozdobną ramkę wokół tekstu. 

Ryc. 3. Fragment Psałterza floriańskiego 

Ryc. 4. Fragment psałterza floriańskiego. Często iluminator tworzył drolerie, czyli scenki groteskowe i humorystyczne, na których często mogły się znaleźć fantastyczne postacie. Czy widzisz mistrza Yodę i czarodzieja?

W swojej pracy wykorzystywał wiele barw, które pozyskiwał z pigmentów otrzymanych z minerałów lub roślin. Droższe i cenniejsze księgi były zdobione złotem lub srebrem. 

Często iluminator zajmował się również malowaniem miniatur, czyli niewielkich ilustracji przedstawiających sceny biblijne, żywotów świętych lub odnoszące się do opisywanych wydarzeń. 

Ryc. 5. Miniatura z XV-wiecznych godzinek.

Po uzupełnieniu elementów graficznych przyszedł czas na oprawienie dzieła. Dotychczas kopia miała formę luźnych kart pergaminowych, które posiadały różną wielkość. Ich scaleniem zajmował się introligator. Za pomocą nici lub rzemieni introligator zszywał karty oraz wyrównywał ich grzbiety poprzez obcięcie tego, co wystawało powyżej linii zszycia. Po obu stronach powstałego w taki sposób bloku przyklejał drewniane deski, które później oklejał tkaniną lub pergaminem. 

Gotową księgę umieszczano w klasztornej bibliotece lub wysyłano do jej fundatora. Ze względu na czas i koszty produkcji książki były niezwykle drogie i mało dostępne. Z tego powodu, aby je zabezpieczyć przed kradzieżami często przykuwano je łańcuchami do półek. Była to również taktyka ułatwiająca bibliotekarzom utrzymywanie porządku w zbiorze.

Jakie tytuły kopiowano?

Przedmiotem kopiowania przez średniowiecznych mnichów były głównie teksty filozoficzne, teologiczne lub księgi liturgiczne, które były wykorzystywane na co dzień podczas nabożeństw. Pod koniec średniowiecza mnisi kopiowali także dzieła prozatorskie i poetyckie. 

Wynalezienie druku

Wynalazek druku ma swoje początki w XIV wieku. Wśród przyczyn jego powstania wymienia się m.in. chęć przyspieszenia procesu tworzenia ksiąg oraz udostępnienia ich większej rzeszy odbiorców. Do tej pory dostęp do ksiąg posiadali wyłącznie najbogatsi oraz duchowieństwo. 

Jako pierwszą zastosowano metodę ksylograficzną. Polegała ona na wyryciu w drewnie tekstu, a następnie posmarowaniu go farbą i odciśnięciu liter na materiale. 

Przełomem w drukarstwie stało się zastosowanie ruchomych czcionek, których wynalezienie przypisuje się Janowi Gutenbergowi. 

Stworzony przez Gutenberga proces drukowania polegał na zastosowaniu prasy drukarskiej. Przed rozpoczęciem druku projektowano czcionki. Pierwsze pismo drukowane bardzo przypominało to ręczne.

Proces rozpoczynał się od stworzenia odpowiedniej czcionki, czyli kroju pisma. Wzór czcionki odciskano na miedzianej matrycy, do której następnie wlewano ołów. Po zastygnięciu gotowe litery układano w wierszownikach i pokrywano farbą. Na powstały w taki sposób tekst kładziono arkusz papieru, który następnie był wkładany do prasy drukarskiej. Końcowym etapem druku było wysuszenie i składanie go w jeden kodeks. Dalsze prace opierały się na oprawieniu i ewentualnym zdobieniu księgi. 

Ryc. 6. Proces drukowania

Wynalazek druku sprawił, że wiele książek stało się w końcu dostępne dla ogółu społeczeństwa. Jako pierwszą książkę wydrukowano Biblię. Znana jako Biblia Gutenberga została wyprodukowana w latach 1452-1455. Powstałe do 1501 r. druki nazywane są inkunabułami, późniejsze zaś starodrukami.

Znaczenie druku

Wzrost popularności druku spowodował, że książki stały się tańsze i łatwiej dostępne. Umożliwił także rozprzestrzenianie się nowych idei za pomocą druków ulotnych takich jak ulotki, plakaty lub krótkie notki. Wpłynął na podniesienie poziomu intelektualnego Europejczyków, którzy mogli w łatwiejszy sposób pozyskać potrzebne materiały do nauki. 

Współcześnie statystyki związane z czytelnictwem w Polsce trochę smucą. W badaniu przeprowadzonym przez Bibliotekę Narodową w 2021 r. zostało odnotowane, że jedynie 38% ankietowanych przeczytało w zeszłym roku przynajmniej jedną książkę. Zdecydowanie częściej sięgali po inne dostępne media. Książki podobnie, jak w przeszłości stanowią pewnego rodzaju źródło wiedzy. Wiadomo przez wzgląd na internet ich rola zmalała, lecz nadal mogą pobudzać wyobraźnię oraz dostarczać wielu ciekawostek o otaczającym nas świecie. 

Święta książki

• 2 kwietnia – Dzień Książki dla Dzieci
• 23 kwietnia – Światowy Dzień Książki i Praw Autorskich
• 21 października – Światowy Dzień Druku

W wielu miastach organizuje się również lokalne noce księgarń i targi książki. Sprawdź, czy przez przypadek w Twojej okolicy nie mają miejsce podobne wydarzenia!

Choć wynalazek druku odegrał kluczową rolę w dziejach ludzkości, nie był jedynym przełomowym odkryciem — inne omawiamy szczegółowo tutaj.