Władysław Herman i jego synowie – Zbigniew oraz Bolesław Krzywousty (poziom podstawowy)

Po ucieczce Bolesława Szczodrego na Węgry władzę w państwie przejął jego młodszy brat – Władysław Herman. Rządził jednak nieudolnie. Znacznie silniejszą pozycję mieli jego synowie: Zbigniew i Bolesław. Jak wyglądała Polska piastowska w I połowie XII wieku?

Panowanie Władysława Hermana 

W 1079 r. z kraju musiał uciekać Bolesław Szczodry. Władzę po nim przejął młodszy brat – Władysław Herman. Brakowało mu jednak wysokich ambicji. Nie starał się o uzyskanie korony królewskiej. Podczas jego panowania Polska ponownie stała się księstwem.

Ryc. 1. J. Matejko, „Władysław I Herman”,  rysunek z cyklu „Poczet królów i książąt polskich”, 1890-1892 

Ryc. 2. Mapa przedstawiająca Polskę w czasach panowania Władysława Hermana (1079-1102). Granice jego księstwa zostały zaznaczone kolorem zielonym.

Palatyn Sieciech

Jednym z przejawów słabości Władysława Hermana było uleganie wpływom możnych. Świadczy o tym chociażby pozycja palatyna Sieciecha (palatyn – wojewoda, zarządca dworu królewskiego i zastępca władcy w sprawach sądowniczych i wojskowych). Urzędnik wykorzystał nieudolność księcia i wzmocnił swoją pozycję. To on faktycznie rządził państwem. Był pierwszym opiekunem Bolesława Krzywoustego. Bił własną monetę oraz odzyskał (chwilowo) wraz z oddanym mu rycerstwem Pomorze Gdańskie.

Ryc. 3. Denar palatyna Sieciecha z II połowy XI w. Awers (po lewej): symbol uznawany za znak palatyna Sieciecha. Rewers (po prawej): krzyż kawalerski. 

Synowie Władysława Hermana – Zbigniew i Bolesław – sprzymierzyli się przeciwko palatynowi. Nie mogli pozwolić, by jego rola w państwie się zwiększyła. Bracia pokonali urzędnika, a palatyn został wygnany z kraju. 

Ryc. 4. L. Chodźko, „Zbigniew”, XIX w.

Podział państwa Władysława Hermana 

Synowie wymusili na słabym Władysławie Hermanie podział kraju. Zbigniew otrzymał Wielkopolskę, Kujawy, ziemie sieradzką i łęczycką. Bolesław z kolei dostał Małopolskę i Śląsk. Mazowsze natomiast pozostało w rękach Władysława Hermana. Książę rządził tą ziemią do momentu swojej śmierci w 1102 r., następnie Mazowsze przypadło Zbigniewowi.

Ryc. 5. Podział polskiego księstwa po śmierci Władysława Hermana w 1102 r. Obszar zaznaczony kolorem zielonym przypadł Zbigniewowi, a czerwonym – Bolesławowi Krzywoustemu. 

Sytuacja po śmierci Władysława Hermana

Władzę w państwie w 1102 r. przejęli synowie Władysława Hermana. Należy pamiętać, że Zbigniew i Bolesław byli braćmi przyrodnimi (mieli wspólnego ojca, jednak różne matki). 

Zbigniew był władcą zachowawczym i podporządkował się cesarzowi niemieckiemu. Miał też poprawne stosunki z Pomorzanami. Jego przeciwieństwo stanowił Bolesław, który prowadził samodzielną politykę i wojował (m.in. na Pomorzu). Ponadto cieszył się uznaniem możnych i rycerstwa, którzy dzięki jego wyprawom mogli zdobyć łupy. Bolesław dążył do zachowania niezależności od Niemiec. Nie chciał także dzielić władzy z bratem i pragnął zjednoczyć państwo pod swoim zwierzchnictwem.

Konflikt braci

Żaden z braci nie chciał utracić władzy w państwie. Doprowadziło to do wojny między Zbigniewem a Bolesławem Krzywoustym. Z konfliktu zwycięsko wyszedł ten drugi, który zagarnął władzę zwierzchnią w państwie, a następnie w 1108 r. wygnał brata z kraju. 

Panowanie Bolesława Krzywoustego

Bolesław Krzywousty jest postrzegany jako obrońca Polski i chrześcijaństwa. Prowadził aktywną politykę wewnętrzną i zagraniczną. W 1109 r. zwyciężył z Niemcami oraz podbił i schrystianizował Pomorze w latach 20. XII w. Tak wielkie sukcesy zaprzepaścił ustawą sukcesyjną, która weszła w życie w 1138 r. 

Książęcy przydomek

Młodszy syn Władysława Hermana otrzymał przydomek „Krzywousty”. Co właściwie on oznacza?

Przydomek Bolesława pochodzi z XIII-wiecznych źródeł i został zapisany w języku polskim. Najprawdopodobniej nawiązuje do cech fizycznych władcy. Jan Długosz w swojej kronice zapisał, że „[…] miał on [Bolesław] usta po jednej stronie nieco skrzywione, zkąd zwano go Krzywoustym; nie szpeciło to jednak jego twarzy, dodawało jej owszem jakiegoś wdzięku”. Deformacja ust księcia miała być według XV-wiecznego kronikarza efektem chorych wrzodów. 

Nie jest to jednak jedyna wersja. Inne wyjaśnienie tłumaczy, że przydomek wynika z krzywoprzysięstwa księcia. Według jeszcze innego opisu określenie Bolesława jako Krzywoustego powstało, ponieważ książę z grymasem patrzył na służalczą postawę ojca w stosunku do Niemiec i Czech.

Ryc. 6. J. Matejko, „Bolesław Krzywousty”,  rysunek z cyklu „Poczet królów i książąt polskich”, 1890-1892 

Wojna z Niemcami w 1109 roku 

Po pokonaniu Zbigniewa Bolesław Krzywousty został jedynym władcą zjednoczonego państwa. Jego brat nie mógł się jednak pogodzić z przegraną i wygnaniem z kraju. Zbigniew udał się więc do Henryka V, niemieckiego króla, by ten pomógł odzyskać mu władzę w państwie. 

Przyczyny wojny z Niemcami

• Zbigniew chciał odzyskać władzę w państwie;
• król Niemiec udzielił Zbigniewowi pomocy w dążeniach politycznych; 
• Henryk V chciał wykorzystać konflikt między synami Władysława Hermana, by podporządkować sobie Polskę (łatwiej było mu to zrobić, gdy kraj był rozbity);
• wojna domowa między Bolesławem a Zbigniewem osłabiła Polskę;
• Henryk V postawił ultimatum Bolesławowi Krzywoustemu – Niemcy nie dokonają ataku, jeśli polski książę odda przyrodniemu bratu ziemie, uzna zwierzchnictwo cesarstwa oraz będzie płacił roczny trybut lub przyśle 300 rycerzy na niemieckie wyprawy wojenne;
• Bolesław Krzywousty odrzucił niemieckie żądania, ponieważ ich akceptacja oznaczałaby poddanie się zwierzchnictwu zachodniego sąsiada. 

Przebieg konfliktu – najważniejsze wydarzenia

• W 1109 r. armia niemiecka zaatakowała Polskę od zachodu, a Czesi (sojusznicy Niemiec) od południa. 
• Polskie rycerstwo nie miało szans na zwycięstwo w walce na dwa fronty. Bolesław Krzywousty prowadził więc wojnę podjazdową (wojna podjazdowa – taktyka polegająca na unikaniu przez słabszą stronę bitew i nękaniu oddziałów przeciwnika oraz jego zaplecza).
• W 1109 r. doszło do obrony Głogowa. Najeźdźcom nie pomogły nawet machiny oblężnicze. Mieszkańcy Głogowa odparli siły niemieckie i czeskie, które poniosły liczne straty. 
• Mieszkańcy Śląska skutecznie bronili innych grodów, np. Wrocławia, Bytomia. Zmusiło to wrogów do wycofania się z Polski.  

Skutki wojny z Niemcami

• Bolesław Krzywousty odniósł zwycięstwo,
• układy kończące konflikt potwierdziły niezależność państwa piastowskiego od Niemiec.

Ryc. 7. Sz. Kobyliński, „Obrona Głogowa”, XX w.

Powrót Zbigniewa do Polski

W 1111 r. Bolesław zezwolił przyrodniemu bratu na powrót z wygnania. Zbigniew ciągle domagał się podziału Polski na dwie części. Krzywousty nie chciał na to pozwolić. Oskarżył go o zdradę, nakazał pojmać i oślepić. Tym samym książę stracił konkurenta i umocnił swoją pozycję jako jedynego władcy. W 1114 r. Zbigniew zmarł. 

Społeczeństwo nie zaakceptowało postępowania wobec Zbigniewa. Bolesław musiał odbyć publiczną pokutę, by odkupić swoje winy. 

Podbój Pomorza

Jednym z najważniejszych celów Bolesława Krzywoustego było odzyskanie Pomorza Wschodniego (Gdańskiego) i Zachodniego. Poszerzenie granic państwa w kierunku północnym zajęło księciu kilka lat. Podbój Pomorza Krzywousty rozpoczął w 1119 r. Dwa lata później Bolesław zajął Szczecin, by następnie wkroczyć na Rugię. W 1222 r. całe Pomorze znalazło się pod władzą piastowskiego władcy. Pomorze Wschodnie zostało włączone do Polski, a część zachodnia uzależniona od księcia.

Ryc. 8. Mapa przedstawiająca Polskę Bolesława Krzywoustego. Zwróć uwagę na przynależność Pomorza Wschodniego (Gdańskiego) i Zachodniego.

Podbój Pomorza wiązał się z akcją chrystianizacyjną. Krzywousty chciał w ten sposób wzmocnić swoją władzę oraz zlikwidować wierzenia pogańskie. Ważną rolę w tych działaniach odegrał Otton z Bambergu, który przyczynił się do powstania dwóch nowych biskupstw na północy kraju: lubuskiego i kujawskiego. 

Ryc. 9. Kopia XIV-wiecznej rzeźby przedstawiającej Ottona z Bambergu. Znajduje się w Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie.

Polityka wewnętrzna Bolesława Krzywoustego

Najważniejsze osiągnięcia Bolesława Krzywoustego w polityce wewnętrznej:

• Bolesław Szczodry dokonał licznych fundacji na rzecz Kościoła, np. ufundował opactwo benedyktynów na Łysej Górze czy kościół św. Idziego w Inowłodzu; 
• wspierał rozwój kronikarstwa na ziemiach polskich, np. twórczość Galla Anonima; 
• ważnym sukcesem księcia było uzyskanie od papieża w 1136 r. w tzw. bulli gnieźnieńskiej potwierdzenia niezależności polskiego Kościoła od Niemiec; 
• książę wzmocnił znaczenie rodzimej monety. 

Ryc. 10. Kościół św. Idziego w Inowłodzu (woj. łódzkie)

Polityka zagraniczna władcy 

Gdy Bolesław Krzywousty zakończył podbój Pomorza, skoncentrował się na polityce zagranicznej, jednak efekty okazały się marne. Stosunki z Węgrami i Czechami pogorszyły się, a pozycja polskiego księcia na arenie międzynarodowej osłabiła się. Przejawem tego było także złożenie cesarzowi niemieckiemu hołdu z Pomorza Zachodniego w 1135 r. w Merseburgu. Do unormowania stosunków z sąsiadami Polski doszło pod sam koniec panowania księcia. 

Testament Bolesława Krzywoustego 

Testament Bolesława Krzywoustego to jedno z najważniejszych zagadnień związanych z jego panowaniem. Była to ustawa sukcesyjna, która ustalała zasady, zgodnie z którymi miała funkcjonować Polska po śmierci księcia. Bolesław Krzywousty zmarł w 1138 r. Wtedy to w Polsce rozpoczął się okres rozbicia dzielnicowego. 

Przyczyny powstania testamentu

• państwo pierwszych Piastów miało charakter patrymonialny, co oznacza, że władcy traktowali je jako swoją własność, którą mogli swobodnie dysponować (np. dzielić między potomków);
• Bolesław Krzywousty w chwili śmierci miał kilku żyjących synów (było ich 5), postanowił więc jasno określić zasady dziedziczenia władzy w Polsce; 
• książę obawiał się, że jeśli przekaże pełnię władzy najstarszemu synowi, to jego młodsi bracia zbuntują się przeciwko niemu;
• Krzywousty wyciągnął wnioski z przeszłości i konfliktu ze Zbigniewem; 
• władca chciał zatroszczyć się o przyszłość kraju i zachować jedność polityczną. 

Zasady ustanowione testamentem

1. Zasada pryncypatu – polegała na tym, że władzę zwierzchnią nad pozostałymi książętami dzielnicowymi sprawował najstarszy książę (princeps). 
2. Zasada senioratu – mówiła o tym, że tron nie był dziedziczny, a władzę zwierzchnią sprawował najstarszy przedstawiciel dynastii piastowskiej (senior). 

Powyższe zasady były ze sobą powiązane i miały zagwarantować sprawne funkcjonowanie państwa oraz współpracę między braćmi oraz ich potomkami. 

Podział państwa na dzielnice

Ryc. 11. Mapa przedstawiająca podział Polski w 1138 r. Autor mapy: K. Chariza i zespół.

Skutki powstania testamentu Krzywoustego

• obowiązywanie zasad pryncypatu i senioratu; 
• synowie Bolesława Krzywoustego zyskali prawo do posiadania własnych dzielnic; 
• książęta sprawowali w swych dzielnicach rządy, jednak byli zobowiązani do posłuszeństwa seniorowi;
• senior (najstarszy przedstawiciel dynastii piastowskiej) miał decydować o sprawach całego państwa; 
• senior otrzymywał dzielnicę senioralną (ze stolicą w Krakowie, miała według założeń być niepodzielna i niedziedziczna), która powinna zapewnić mu przewagę nad innymi książętami;
• potomkowie Bolesława Krzywoustego szybko obalili zasadę senioratu i rozpoczęli między sobą bratobójcze walki;
• Polska zaczęła się rozpadać na coraz mniejsze księstwa, przez co znacznie osłabła wewnętrznie i zewnętrznie. 

Ocena panowania Bolesława Krzywoustego

Mocne strony panowania Bolesława Krzywoustego:

• książę zwyciężył w wojnie domowej ze swoim bratem, co pozwoliło mu przejąć zwierzchnią władzę w państwie;
• przez większość swoich rządów Bolesław utrzymał niezależność państwa;
• Bolesław zwyciężył w wojnie z Niemcami w 1109 r.;
• zasłynął jako dobry i dzielny wódz; 
• Krzywousty dokonał podboju Pomorza i uzależnił te ziemie od państwa polskiego;
• władca prowadził akcję chrystianizacyjną na północy kraju;
• przyczynił się do powstania dwóch nowych biskupstw na ziemiach polskich; 
• książę dokonał licznych fundacji i nadań na rzecz Kościoła; 
• w 1136 r. papież wydał tzw. bullę gnieźnieńską, która potwierdziła niezależność polskiej organizacji kościelnej od Niemiec;  
• władca wspierał rozwój kultury oraz kronikarstwa na ziemiach polskich;
• chciał zadbać o przyszłość państwa i dlatego ogłosił statut określany też testamentem. 

Słabe strony panowania Bolesława Krzywoustego:

• Bolesław rozkazał wygnać Zbigniewa oraz oślepić swojego brata, w konsekwencji czego musiał odbyć publiczną pokutę;
• w 1135 r. książę złożył hołd cesarzowi niemieckiemu w Merseburgu z Pomorza Zachodniego (ziemi ważnej pod względem strategicznym i gospodarczym);
• jego relacje z sąsiadami nie zawsze układały się dobrze;
• przed śmiercią książę ogłosił swój testament, który doprowadził do znacznego osłabienia Polski i rozbicia dzielnicowego. 

Materiały źródłowe