Wiatr

Nasz cykl artykułów o procesach rzeźbotwórczych rozpoczniemy od procesów zewnętrznych, zaś pierwszym czynnikiem, który przeanalizujemy, będzie wiatr. Wydaje się, że nie powinien mieć on szczególnie dużego znaczenia w kształtowaniu rzeźby terenu. Są jednak obszary na świecie, takie jak pustynie czy wybrzeża mórz i oceanów, gdzie jest on jednym z najistotniejszych czynników rzeźbotwórczych.

Powierzchnia naszej planety jest kształtowana przez wiele procesów rzeźbotwórczych. Ze względu na źródło ich pochodzenia dzielimy je na:

• wewnętrzne (endogeniczne), które generowane są przez energię z wnętrza Ziemi;
• zewnętrzne (egzogeniczne) – wyzwala je energia zewnętrzna, a jej źródło stanowi Słońce.

Rzeźbotwórcza działalność wiatru, czyli procesy eoliczne

Dziedziną geografii, która zajmuje się rzeźbą terenu oraz procesami ją kształtującymi jest geomorfologia. Wszystkie zjawiska związane z działalnością wiatru geomorfolodzy określają mianem procesów eolicznych. Wśród nich wyróżniamy:

• działalność niszczącą – erozję;
• transport materiału skalnego;
• działalność budującą – akumulację.

Niszcząca działalność wiatru

Do niszczącej działalności wiatru zaliczamy dwa podstawowe procesy. Pierwszym z nich jest deflacja, czyli wywiewanie drobnych cząstek mineralnych z powierzchni zbudowanej z luźnych skał. Drugi stanowi korazja – niszczenie skał przez twarde ziarna mineralne, które unosi wiatr. Schematycznie proces deflacji zaprezentowano na poniższej ilustracji:

Ryc. 1. Ilustracje przedstawiające proces deflacji. Rysunek A przedstawia obszar pokryty luźnym materiałem skalnym przed rozpoczęciem procesu wywiewania (deflacji). Na ilustracji B widzimy już skutki działalności tego procesu, w postaci zagłębienia terenu (misy deflacyjnej), z którego wywiany został luźny, drobny materiał skalny.

W wyniku deflacji tworzą się następujące formy terenu:

• misy (niecki deflacyjne) – rozległe zagłębienia terenu, które powstają w wyniku wywiewania drobnego materiału skalnego na obszarach pozbawionych roślinności. Niejednokrotnie dna niecek deflacyjnych sięgają poziomu wód gruntowych (ryc. 2.);
• ostańce deflacyjne – pagórki o stromych stokach; są efektem nierównomiernego wywiewania materiału skalnego, na co wpływ ma różna odporność skał lub też obecność roślinności stabilizującej podłoże (ryc. 3.);
• bruk deflacyjny – pokrywa złożona z większych skał (żwirów, głazów), które pozostały na skutek wywiania drobniejszego materiału skalnego (pylastego i piaszczystego – ryc. 4.).

Ryc. 2. Przykład misy deflacyjnej w południowej części Stanów Zjednoczonych (Teksas). Na zdjęciu widać niemal w całości wywiany luźny materiał skalny, praktycznie do poziomu wód gruntowych.

Ryc. 3. Przykład ostańca deflacyjnego na obszarze międzyrzecza Selengi i Czikoja w Rosji, przy granicy z Mongolią

Ryc. 4. Powierzchnia bruku deflacyjnego – drobne ziarna piasku i pyłu zostały wywiane – na powierzchni terenu zostają większe okruchy skalne, które nie mogą zostać przetransportowane przez wiatr

W wyniku korazji natomiast powstają takie formy terenu jak:

• graniaki – materiał skalny o wypolerowanych, ściętych ścianach oraz wyraźnie zaznaczonych krawędziach;
• grzyby skalne – formy skalne o wąskiej podstawie i rozszerzające się ku górze. Tworzą się w wyniku różnic w intensywności korazji. Przy powierzchni terenu, gdzie mogą być transportowane większe odłamki skalne i w większej ilości, korazja następuje  szybciej niż kilka metrów wyżej
  – stąd podstawa grzyba skalnego jest węższa od jego górnej części;
• bruzdy korazyjne – są to podłużne i wąskie zagłębienia oddzielone od siebie grzbietami skalnymi (jardangami).

Ryc. 5. Formy powstające w wyniku procesu korazji – idąc od lewej są to kolejno graniaki, grzyb skalny oraz bruzdy korazyjne poprzedzielane jardangami

Budująca działalność wiatru – akumulacja eoliczna

Budującą działalność wiatru nazywamy akumulacją eoliczną. Wywiany w wyniku deflacji materiał skalny po pewnym czasie musi gdzieś opaść i się zgromadzić. Najczęściej ma to miejsce w obniżeniach terenu lub za różnymi przeszkodami, a więc tam, gdzie siła transportowa wiatru się zmniejsza. W wyniku akumulacji eolicznej powstają następujące formy terenu:

• ripplemarki (inaczej zmarszczki wiatrowe) – drobne piaszczyste grzbiety ułożone zasadniczo prostopadle do kierunku wiania wiatru;
• różnego rodzaju wydmy – piaszczyste wzniesienia o asymetrycznych stokach. Ze względu na kształt i sposób powstania wyróżnia się wiele ich rodzajów, między innymi: barchany, wydmy paraboliczne oraz wydmy gwiaździste;
• pokrywy lessowe – często rozległe obszary zbudowane z drobnego pyłu wywiewanego z pustyń lub przedpola obszarów zlodowaconych.

Ryc. 6. Dobrze wykształcone ripplemarki w Dolinie Śmierci w Stanach Zjednoczonych

Ryc. 7. Główne typy wydm – barchan, wydma paraboliczna, wydma gwiaździsta oraz wydmy poprzeczne

Ryc. 8. Pokrywa lessowa na Wyżynie Kielecko-Sandomierskiej, powstała w wyniku wywiewania pyłów sprzed czoła lądolodu w plejstocenie

Podsumowanie i znaczenie procesów eolicznych

Wiatr ma spory potencjał rzeźbotwórczy, zwłaszcza na obszarach pozbawionych stałej pokrywy roślinnej, a więc między innymi na pustyniach oraz piaszczystych wybrzeżach morskich. Intensywnie procesy eoliczne zachodzą także na przedpolu lądolodów, czego efektem dziś są pokrywy lessowe
o różnej miąższości.

Wiatr potrafi tworzyć spektakularne formy terenu, takie jak grzyby skalne czy kilkudziesięciometrowe wydmy różnego typu. Są one niezwykle ciekawe i mogą przyciągać turystów, stając się źródłem dochodów dla lokalnej ludności. Skutki procesów eolicznych podziwiamy także w Polsce – szczególnie na obszarze Słowińskiego Parku Narodowego.

Niestety, procesy eoliczne mogą przynosić także sporo strat. Wywiewanie, a następnie transport piasków i pyłów przez wiatr, skutkuje powstaniem burz piaskowych, które są bardzo groźne między innymi dla pól uprawnych. Znacząco obniżają one także jakość powietrza. Z kolei ruchome wydmy mogą z biegiem czasu całkowicie zasypać lasy, prowadząc do ich stopniowego obumierania.

Materiały źródłowe