Ustrój polityczny starożytnego Egiptu

Starożytny Egipt zaczął się rozwijać, gdy w Mezopotamii kwitła już kultura sumeryjska. Jaki ustrój panował w państwie rządzonym przez faraona? Czy państwo rozwijające się nad Nilem miało wspólne cechy z cywilizacją funkcjonującą między Tygrysem a Eufratem? Dowiedz się z artykułu.

Krótki rys historyczny 

Początki cywilizacji egipskiej to połowa IV stulecia p.n.e. Nad Nilem ukształtowały się dwa państwa – Górny oraz Dolny Egipt. Według tradycji władcą, który doprowadził do ich zjednoczenia na przełomie IV i III stulecia p.n.e., był Narmer. Za przyczyny tego zjawiska uważa się rozwój rolnictwa, ale także wzrost liczby ludności czy możliwość skuteczniejszej obrony przed zagrożeniem zewnętrznym. 

Ryc. 1. Mapa przedstawiająca starożytny Egipt. Autor mapy: K. Chariza i zespół. 

Dzieje Egiptu można podzielić na cztery najważniejsze etapy: 

1. Stare Państwo,
2. Średnie Państwo,
3. Nowe Państwo,
4. Okres Późny.

Wymienione powyżej okresy były czasem stabilizacji, która sprzyjała rozwojowi gospodarki oraz kultury. Między nimi miały miejsce tzw. Okresy Przejściowe charakteryzujące się kryzysami. Wbrew nazwie nie trwały one krótko, a stanowiły samodzielne epoki w dziejach państwa egipskiego. W Egipcie rządziło aż 31 dynastii. Najdłużej panującą była XVIII dynastia Tutenchamonów. Władała państwem ponad 250 lat. 

Faraon

Starożytny Egipt pod względem ustrojowym to monarchia. Można doprecyzować, że był monarchią despotyczną opierającą się na teokracji. Na czele państwa stał król nazywany faraonem. Mieszkańcy określali go słowem per-aa, co oznacza ‘wielki dom’. Był bogiem na ziemi, niepodważalnym i nietykalnym władcą. Dbali o to kapłani, którzy wyręczali egipskiego władcę w kontaktach z ludźmi, ale także przedmiotami. Pełnili funkcję jego doradców.

Król egipski sprawował władzę absolutną, co oznacza, że decydował o administracji, wojsku, gospodarce oraz religii. Działo się tak, ponieważ władca był utożsamiany z najważniejszymi bogami, czyli Horusem (bóg nieba) oraz Re (bóg Słońca). Z tego powodu pełnił rolę pośrednika między ludźmi oraz bogami i kontrolował kapłanów w zakresie sprawowania kultu. 

O nadrzędnej i wyjątkowej pozycji faraona świadczyły insygnia władzy. Najważniejsze z nich to:

• korona, np. pszent – podwójna korona władców Górnego i Dolnego Egiptu,
• nemes – chusta w złoto-błękitne pasy wiązana na głowie, 
• bicz, czyli nechacha, 
• laska pasterska znana jako heka.

Ryc. 2. Insygnia władzy faraona. Od lewej: pszent, nechacha, nemes, heka.

Najważniejsi urzędnicy 

Faraonowi w zarządzaniu państwem pomagali urzędnicy i kapłani. Najważniejszą rolę odgrywał czati, czyli wezyr. Posiadał kompetencje w zakresie administracji, polityki fiskalnej oraz sądownictwa. Pod względem ważności był drugą osobą w państwie tuż po faraonie. Dbał o jego najbliższe otoczenie, tzn. decydował, kto może wejść do pałacu oraz odpowiadał za bezpieczeństwo władcy. Nadzorował nomarchów – zarządców nomów, czyli jednostek terytorialno-administracyjnych, na które był podzielony starożytny Egipt. Do ich głównych zadań należało kontrolowanie prac irygacyjnych, zbieranie danin oraz rejestrowanie dochodów. Niezbędnymi urzędnikami byli również pisarze. Działali zarówno na szczeblu centralnym, jak i terenowym. Ważną rolę odgrywał skarbnik, czyli osoba odpowiedzialna za zarządzanie skarbcem królewskim, oraz kanclerz. Faraona wspierali także wysocy rangą dowódcy wojskowi.

Ryc. 4. Posąg przedstawiający wezyra faraona Cheopsa o imieniu Hemiunu

Kapłani 

Elitę stanowili również kapłani. Pełnili funkcję pośredników w kontaktach między ludźmi a faraonem oraz bogami. Byli także odpowiedzialni za sprawowanie kultu. Postrzegano ich jako osoby, które strzegły porządku politycznego i społecznego w państwie. Dysponowali majątkami świątynnymi, a niektórzy prowadzili badania naukowe, m.in. z zakresu astronomii czy medycyny. Kapłani cieszyli się więc znaczną autonomią i mieli szerokie wpływy. Często przejawiali ambicje polityczne, które zagrażały pozycji faraona. 

Ryc. 5. Figurka przedstawiająca kapłana Pe-Kher-Khonsa trzymającego świątynię Ozyrysa

Sądownictwo

W starożytnym Egipcie obowiązywało prawo zwyczajowe, czyli takie, które nie pochodziło od żadnej instytucji, a wykształciło się z obowiązujących zwyczajów. W nomie funkcje sądownicze pełnił nomarcha – był to poziom lokalny. Ponad nimi znajdowali się sędziowie zasiadający w Trybunale Sześciu Izb Sądowych. Był to sąd wyższy składający się z 30 sędziów, którzy posiadali wyjątkowe przywileje i pozycję. Przewodził mu wezyr. Najważniejszym sędzią był faraon. 

Cechy charakterystyczne systemu politycznego starożytnego Egiptu

• Starożytny Egipt był teokratyczną monarchią despotyczną na czele z faraonem. 
• Tytuł króla egipskiego był dziedziczny, a sam władca (zgodnie z systemem wierzeń) stanowił wcielenie najważniejszych bogów – Horusa i Re. 
• Konsekwencją ubóstwienia egipskiego króla była sakralizacja jego władzy. Wszelki sprzeciw wobec rządów faraona traktowano jako protest przeciwko boskiemu porządkowi. 
• Władza faraona była absolutna. Przejawiało się to tym, że władcę postrzegano jako pana życia i śmierci. Ponadto swobodnie zarządzał ziemią oraz polityką, sądownictwem i handlem zagranicznym. 
• Faraon stał na czele armii, dowodził nią podczas starć z wrogiem. Decydował także o wojnie i pokoju. 
• Ważną rolę w systemie politycznym odgrywali wezyrowie, kapłani oraz głównodowodzący wojskowi. Wsparcia udzielali również nomarchowie, pisarze oraz niżsi rangą przywódcy armii. 

Najważniejsze pojęcia

Materiały źródłowe