O co kruszyli kopie średniowieczni rycerze, czyli o turniejach rycerskich

Któż z nas nie słyszał o rycerzach? To wojownicy odznaczający się wielką odwagą i walecznością w boju. W czasach swojej świetności uchodzili za wzór cnót. Wiązali się głównie z wojną i walką. Zastanawialiście się może, co takiego robili rycerze w czasach pokoju?

Jak wskazuje tytuł artykułu, jedną z rozrywek rycerzy w czasie pokoju był udział w turniejach rycerskich.

Ryc.1. Walka rycerzy w strojach turniejowych

Turnieje rycerskie były to zawody organizowane przez monarchów bądź wpływowych możnych, w czasie których dochodziło do licznych pojedynków rycerskich. Sformułowanie „kruszyć kopie” odnosi się właśnie do jednego z takich pojedynków. Polegał on na zrzuceniu przeciwnika z siodła za pomocą specjalnych, tępo zakończonych kopii. 

Geneza turniejów rycerskich 

Początki turniejów rycerskich nie są znane. Prawdopodobnie ich organizacja wiąże się z czasami starożytnymi, choć popularność tych zawodów przypadła na czasy średniowiecza. Wówczas razem z rozwojem etosu rycerskiego turnieje stały się jedną z podstawowych rozrywek wojowników. Pierwszym krajem, w którym organizowano walki, była Francja. Nastąpiło to w II połowie XI w.

Szukając przyczyn organizacji turniejów, nie sposób nie odnieść się do czasów współczesnych. Po co obecnie organizuje się wszelkie mistrzostwa, olimpiady czy zawody? Podobnie jak teraz, w średniowieczu turnieje były formą spędzania czasu. W okresach pokoju rycerze nie mieli zbyt wielu obowiązków, a udział w zawodach był jedyną okazją, aby wykazać się swoimi umiejętnościami. Ponadto uczestnictwo wiązało się z wielkimi korzyściami materialnymi i sławą. Turnieje stanowiły również tło dla miłosnych podbojów. 

Turnieje rycerskie były jedną z głównych rozrywek średniowiecznego społeczeństwa. Organizowano je z okazji zaślubin, koronacji czy przybycia króla w dany region kraju. 

Oprócz dość indywidualnych powodów uczestnictwa w turniejach istnieją również przesłanki związane z prawodawstwem. Turnieje rycerskie miały być alternatywą dla prywatnych wojen, prowadzonych między panami feudalnymi, które oficjalnie były zakazane przez władców i Kościół. Udział pozwalał na wyładowanie agresji oraz rozwiązanie sporów pomiędzy rycerzami. Co prawda Kościół potępiał organizowanie turniejów i zabraniał pochówków poległych na ich skutek, lecz nie powstrzymało to przed rozwojem rycerskiej rozrywki. 

Przebieg turnieju

Inicjatorem turniejów najczęściej był możnowładca. W dziejach zdarzały się przypadki, kiedy to sami królowie je organizowali, a nawet walczyli. W tym kontekście wspomnieć można o Henryku II Plantagenecie królu Anglii, królu czeskim Janie Luksemburskim czy polskim księciu Henryku IV Probusie. Przeważnie jednak zajmowali się tym bogaci wasale królewscy.

Turnieje rycerskie były organizowane od lutego do listopada co 2 tygodnie. Wyjątek stanowiły okresy wielkiego postu oraz adwentu. Miejscem zawodów prawie zawsze było otwarte pole lub łąka, na którym stawiano namioty dla uczestników oraz trybuny dla widzów. 

Udział w turnieju mogli wziąć wyłącznie rycerze. Przed rozpoczęciem rywalizacji każdy musiał przedstawić swój herb, aby udowodnić swoje szlacheckie pochodzenie. Dużą rolę w tym procederze odgrywał herold, który musiał wykazać się znajomością heraldyki i genealogii niektórych rodów rycerskich. Dochodziło bowiem do nadużyć – osoby nieposiadające szlacheckiego pochodzenia próbowały wziąć udział w turnieju. 

Rozgrywki trwały co najmniej trzy dni. Rozpoczynały się o świcie po mszy świętej i ciągnęły się aż do wieczora. Herold był mistrzem ceremonii, który zarówno prowadził, jak i sędziował zawody. Do jego zadań należało m.in. dbanie o porządek i bezpieczeństwo uczestników zawodów oraz wywoływanie rycerzy na plac boju.

Ryc. 2. Heroldowie zakładali charakterystyczne, kolorowe stroje, dzięki którym mieli być łatwo rozpoznawalni oraz widoczni. Nosili tabard, czyli płaszcz bez rękawów, zwykle ozdobiony herbami.

Typy zawodów rycerskich

Podczas turniejów rycerskich uczestnicy mogli wziąć udział w różnego rodzaju zawodach. Każda z dyscyplin dotyczyła innej umiejętność rycerskiej. Uczestnicy mogli wykazać się swoją biegłością w posługiwaniu się bronią czy jeździectwie oraz znajomością taktyki wojennej. Wśród typów zawodów rycerskich można wyróżnić m.in.:

Mêlée 

Rodzaj zawodów rycerskich przypominających odrobinę średniowieczną „zabawę w wojnę”. Sama nazwa z języka starofrancuskiego oznaczało bijatykę. Brały w niej udział dwie drużyny, których celem była wzajemna walka i pochwycenie dla okupu jak największej liczby sił przeciwnika. Starano się przy tym nie zabijać.

Ryc. 3. Grupy rycerzy ustawiały się w szyk i starały się przełamać linię przeciwnika.

Buhurt 

Typ zawodów, w których brało udział wyłącznie dwóch jeźdźców wyposażonych w kopie, czyli długą broń drzewcową, na potrzeby turnieju najczęściej stępioną na końcu. Jej przełamanie lub skruszenie oznaczało klęskę bądź rozpoczęcie walki na broń ręczną.

Ryc. 4. Walka turniejowa na kopie

Gonitwa do pierścienia 

Rodzaj rozgrywki popularnej w XIV w., w czasie której zawodnicy szarżowali z drewnianą kopią w dłoni. Ich celem było nadzianie na nią pierścienia. Pierścieniami były różnej wielkości okręgi zawieszone na sznurze.

Walka z „Saracenem”  

Typ zabawy, podczas której rycerze walczyli z wbitym w ziemię słupem z obrotowymi ramionami i głową Turka. Na jednym ramieniu miał tarczę, zaś na drugim – kij. Zawodnicy atakowali „Saracena” konno. Starali się trafić manekina, jednocześnie unikając od niego ciosu. 

Początkowo turnieje nie miały skonkretyzowanych zasad. Stanowiły pewnego rodzaju rekonstrukcje wojny z pełną gamą okrucieństw. Wzrastająca popularność turniejów spowodowała, że wprowadzono reguły, których zadaniem było niedopuszczenie do umyślnej śmierci rycerza. Stopniowo też zawody przekształcały się w potyczki indywidualne, które przyciągały znacznie większe rzesze widzów. Oczywiście przypadki, w których rycerze ginęli w czasie walk, były dość powszechne. 

Po zakończonych zmaganiach rycerze spędzali czas na opatrywaniu ran lub innych rozrywkach. Turniej przyciągał bowiem tłumy ludzi. Oprócz zawodów często trwał również jarmark, na którym zbierali się żonglerzy, kucharze oraz kupcy.

O co w takim razie kruszyli kopie średniowieczni rycerze? Przede wszystkim o sławę. Zwycięstwo w turnieju powodowało, że rycerz zyskiwał wielką popularność, a jego czyny opisywali  ówcześni kronikarze.  W ślad za sławą pojawiały się również korzyści materialne. Przegrany musiał bowiem oddać swojego konia i resztę wyposażenia. 

Ważnym elementem rozgrywek turniejowych było również zdobycie serca damy. Kobiety podczas turniejów motywowały do walk. Ulubieńcom ofiarowywały skrawek swojego ubrania, aby zachęcić ich do rywalizacji. Ubierały się także w ich barwy. Ponadto w XIII i XIV w. to właśnie one pełniły funkcję sędziów. Zgodnie z ówczesnym zwyczajem zwycięzca mógł wybrać damę, od której otrzyma nagrodę (ze  st. niem. Frauendank).   Był to pocałunek lub element stroju.

Współczesne wpływy turniejów rycerskich

Współcześnie istnieją grupy rekonstrukcyjne, które z chęcią odwzorowują przebieg turniejów. Pamięć o turniejach przetrwała również w języku polskim w postaci związków frazeologicznych.

Oto kilka przykładów:

• Rzucić rękawicą – prowokować kogoś do rozpoczęcia walki lub rywalizacji. Wiąże się z postępowaniem zgodnie z kodeksem rycerskim, wedle którego rzucenie komuś rękawic oznaczało wyzwanie na pojedynek. 
• Kruszyć kopie – walczyć, spierać się o coś. Odwołuje się do jednego z typów rozgrywek podejmowanych przez rycerzy w czasie turnieju. 
• Wysadzić z siodła – przyczynić się do utraty stanowiska, osłabić czyjąś pozycję. W czasie walki na kopie kluczowym elementem przesądzającym o zwycięstwie było strącenie przeciwnika z konia. 
• Stawać w szranki – rywalizować, konkurować. Sformułowanie odnosi się do szrank, czyli ogrodzonego placu, na którym rozgrywano turniej rycerski. 

Ważne pojęcia

Materiały źródłowe