Świętowanie końca roku – skąd zwyczaj?

31 grudnia to ostatni dzień roku kalendarzowego. Sylwester jest hucznie obchodzony na całym świecie. Skąd wziął się zwyczaj świętowania końca roku?

Starożytne cywilizacje

Koniec roku nie zawsze przypadał na 31 grudnia. W starożytnym świecie każda z cywilizacji w odmiennym terminie świętowała nadejście nowego roku. Wynikało to z kierowania się zjawiskami astronomicznymi i przyrodniczymi w ustalaniu chronologii. Już Sumerowie świętowali Zagmu, czyli rozpoczęcie nowego roku kalendarzowego. Podczas obchodów opiekun i najwyższe bóstwo danego miasta określali losy ludzkości na następny rok. W starożytnym Babilonie nowy rok był świętowany w równonoc przypadającą na marzec lub kwiecień. Obchodzono wtedy święto Akitu, w którym główną rolę odgrywali rolnicy. Odprawiane tego dnia rytuały religijne miały zapewnić obfite plony w nadchodzącym roku. Z czasem Akitu stało się najważniejszym świętem w Babilonii oraz Asyrii.

Ryc. 1. Stela nawiązująca do święta Akitu

Z kolei w starożytnym Egipcie nowy rok zaczynał się 21 września wraz z pojawieniem się na niebie Syriusza – najjaśniejszej gwiazdy położonej w gwiazdozbiorze Wielkiego Psa. Wtedy też najczęściej dochodziło do wylewu Nilu. W cywilizacji chińskiej natomiast nowy rok następował po zimowym przesileniu. Skutkowało to tym, że antyczne cywilizacje nie wypracowały wspólnego kalendarza, a co za tym idzie – uniwersalnego terminu ostatniego dnia końca roku. 

Juliusz Cezar i ujednolicenie kalendarza

Znaczącą rolę w ujednoliceniu kalendarza odegrał Juliusz Cezar. Wraz z astronomem aleksandryjskim Sosygenesem stworzyli kalendarz określany mianem juliańskiego. Rzymski polityk w 45 r. p.n.e. początek roku wyznaczył na 1 stycznia, dzień w którym urząd obejmowali rzymscy konsulowie. Zmodyfikowana wersja kalendarza juliańskiego z XVI w., czyli kalendarz gregoriański, utrwaliła osiągnięcie Juliusza Cezara. Obowiązuje ona w większości krajów na świecie i daje możliwość świętowania nowego roku na wszystkich kontynentach jednocześnie.

Wigilia Nowego Roku, czyli sylwester 

W europejskiej tradycji w dzień poprzedzający Nowy Rok świętuje się sylwestra. Tego dnia w Kościele rzymskokatolickim wspomina się papieża Sylwestra I. O jego pontyfikacie nie wiadomo jednak wiele. Szczątkowe informacje pozwalają określić, kiedy objął Stolicę Apostolską. Doszło do tego w 314 r. Według legendy, papież miał zamknąć w podziemiach Watykanu smoka i zakneblować mu paszczę Pieczęcią Rybaka. Zgodnie z przepowiednią Sybilli, wieszczki przepowiadającej przyszłość, magiczny stwór miał się wydostać na zewnątrz w rocznicę jego śmierci (31 grudnia) i zniszczyć świat, gdy rozpocznie się rok tysięczny. 31 grudnia 999 r. ludzie byli przerażeni, sądzili, że wkrótce zginą. Oddali się modlitwie, chowali w domostwach. Gdy po północy nic się nie stało, zagościła w ich sercach radość. Ówczesny papież, Sylwester II, pobłogosławił Rzym i cały świat. Ludzie wyszli na ulice, otworzyli beczki z winem i piwem. Uczcili w ten sposób papieża postrzeganego za zbawcę świata. Historia ta, choć ciekawa, nie miała w rzeczywistości miejsca.

Ryc. 2. A. Gaddi, Święty Sylwester i smok, ok. 1380-1385

Świętowanie końca roku w dawnej Polsce 

Sylwester i Nowy Rok na ziemiach polskich upowszechniły się dopiero na przełomie XIX i XX w. Moda na świętowanie ostatniego i pierwszego dnia roku przybyła z Zachodu. Sylwester stanowił element okresu bożonarodzeniowego – wigilia Nowego Roku była powtórzeniem Wigilii Bożego Narodzenia. Świętowano więc przy suto zastawionym stole, obfitującym w dania mięsne i mocne trunki alkoholowe. Miały one zagwarantować pomyślność w nadchodzącym roku. Jeszcze przed rozpoczęciem kolacji, na której gościła rodzina, ale także sąsiedzi, gospodarz sypał na podłogę ziarna grochu. Zbierano je 1 stycznia i przechowywano do wiosny. Gest ten miał zapewnić pomyślność, zdrowie i dobre plony. Sylwester wiązał się także z wieloma zwyczajami. 31 grudnia składano sobie życzenia, lano wosk, wykonywano wróżby matrymonialne, popijano tokaj (słodkie, węgierskie wino), organizowano polowania i strzelano z batów. Ta ostatnia czynność miała za pomocą hałasu odpędzić zło i nieszczęście. 

Ryc. 3. Pocztówka nawiązująca do Nowego Roku, wysłana w 1907 r.

Wymienione zwyczaje nie były jednak regułą, dotyczyły zwłaszcza kręgów arystokratycznych. Współcześnie kojarzone z sylwestrem bale czy spotkania w teatrze upowszechniły się w Polsce dopiero pod koniec XIX stulecia. Nawiązywały do tradycji dworskich. Jeszcze w II połowie tego wieku wieczór sylwestrowy w Krakowie spędzano w domach, bez większych zabaw, a spotkania kończono przed północą. We wsiach natomiast pierwsze zabawy sylwestrowe pojawiły się w okresie międzywojennym lub nawet później, zwłaszcza w Małopolsce. Wieczór 31 grudnia nie był bowiem aż tak istotny. Ważniejszą kwestią było dobre rozpoczęcie nowego roku. 

O północy

Magiczną godziną w sylwestrowy wieczór była północ. Wychodzono wówczas przed dom i rozpalano snopki słomy – symbol ubiegłorocznych trosk i zmartwień. Następnie spoglądano w niebo, by przepowiedzieć przyszłość. Jasne gwiazdy i bezchmurna noc miały świadczyć o pomyślności w nadchodzącym roku. Jednak każdy z regionów Polski mógł pochwalić się swoimi zwyczajami noworocznymi – co region, to obyczaj. I tak na przykład w sylwestrową noc Mazowszanie straszyli domowników, zatykali kominy, a nawet wyciągali na dach stodoły wozy. Inaczej wyglądało to w Wielkopolsce, gdzie gospodarze posiadający ule pukali w nie, a następnie wypowiadali zaklęcie „budźcie się pszczółki, róbcie miód i wosk, już na was czas”. 

Ryc. 4. Pocztówka nawiązująca do Nowego Roku, wysłana w 1906 r.

Współcześnie jest wiele możliwości świętowania końca roku. Ludzie spotykają się na balach, domówkach, w teatrze czy dyskotece. Każdy sposób jest dobry, żeby uczcić odejście starego roku i oczekiwać w gronie bliskich na to, co przyniesie ten nowy!

Materiały źródłowe