Światowy Dzień Gleby

5 grudnia, a więc tuż przed uwielbianymi przez dzieci mikołajkami, obchodzimy Światowy Dzień Gleby. Został on ustanowiony stosunkowo niedawno, bo w 2002 roku przez Międzynarodową Unię Towarzystw Gleboznawczych. Święto to zyskało jednak na popularności zwłaszcza po 2012 roku, kiedy jego obchody zaczęły być organizowane przez FAO, czyli wyspecjalizowaną instytucję działającą w ramach ONZ, zajmującą się kwestiami wyżywienia ludności oraz rolnictwem. Co takiego sprawiło, że największa na świecie organizacja międzynarodowa, do której należy większość państw, postanowiła uczcić ten komponent środowiska naturalnego? Jeżeli chcesz poznać odpowiedź, zapraszamy do zapoznania się z dzisiejszym wpisem.

Gleby – wprowadzenie

Według słownika geograficznego – opracowanego przez profesora Jana Flisa – gleba to zewnętrzna powłoka litosfery (zwana też pedosferą), która składa się z luźnych cząstek mineralnych i organicznych, powietrza, wilgoci. Wyróżnia się tym, że jest miejscem przemian materii mineralnej w organiczną i odwrotnie – organicznej w mineralną – pod wpływem żyjących w niej oraz na niej organizmów roślinnych czy zwierzęcych. Definicja ta pokazuje, że gleba to skomplikowana warstwa Ziemi – składa się bowiem zarówno z materii organicznej, jak i mineralnej. Jest strukturą dynamiczną – zachodzi w niej bowiem ciągle wiele różnych procesów, które wpływają na jej właściwości. Do najważniejszych z nich zaliczamy:

• humifikację – rozkład substancji organicznych;
• bielicowanie – rozpuszczanie i wymywanie związków mineralnych w głąb profilu gleby, czego efektem jest powstanie jasnego poziomu wymywania;
• brunatnienie – rozkład glinokrzemianów na żelazo i glin; skutek to brunatne zabarwienie górnej części profilu glebowego;
• płowienie – przemieszczanie w głąb profilu cząstek ilastych – bez ich rozkładu chemicznego;
• lateryzacja – tworzenie się tlenków żelaza i glinu w wyniku pełnego rozkładu glinokrzemianów – rezultat to charakterystyczne czerwone zabarwienie gleby;
• oglejenie – redukcja związków żelaza i manganu, która nadaje glebie zielonkawo-niebieski kolor.

Profil glebowy

Model profilu glebowego składa się zazwyczaj z kilku poziomów (ryc. 1.). Na samej górze znajduje się poziom organiczny (ściółka) – zbudowany z obumarłych części organicznych (np. opadłych liści, które zaczynają się rozkładać). Bezpośrednio pod nim występuje poziom próchniczny. Jest on niezwykle ważny – od jego miąższości (grubości) zależy bowiem żyzność gleby, czyli jej zdolność do zaspokajania odżywczych potrzeb żyjących na niej roślin – przez dostarczanie im składników pokarmowych oraz wody. Następnie mamy poziom wymywania – z niego woda wypłukuje np. związki organiczne lub mineralne do leżącego niżej poziomu wmywania. W końcu dochodzimy do skały macierzystej, na powierzchni której znajduje się jeszcze jej zwietrzelina. To właśnie tutaj następuje początek procesu glebotwórczego.

Ryc. 1. Schematyczny układ poziomów glebowych

Jest wiele czynników, które wpływają na proces powstawania gleby. Określamy je mianem czynników glebotwórczych. Są to m.in.: warunki klimatyczne, rodzaj skał w podłożu, rzeźba terenu, warunki wodne, dominujący na danym obszarze rodzaj roślinności, a także działalność człowieka. 

Jeżeli gleby występują w obrębie określonej strefy klimatyczno-roślinnej, to klasyfikujemy je jako strefowe. Zaliczamy do nich m.in.: gleby tundrowe, bielicowe, brunatne, płowe, kasztanowe, cynamonowe, pustynne, a także czarnoziemy, czerwonoziemy, żółtoziemy oraz czerwonożółte gleby ferralitowe. Istnieją również takie, które są astrefowe – ich powstanie nie zależy od warunków klimatycznych, ale od konkretnej cechy środowiska przyrodniczego (np. rzeźby terenu, warunków wodnych czy typu skał w podłożu). Wśród nich wyróżniamy m.in.: rędziny, mady rzeczne, czarne ziemie, gleby wulkaniczne oraz bagienne.

Rola gleby w środowisku przyrodniczym oraz w życiu człowieka, czyli skąd pomysł na Światowy Dzień Gleby?

Skoro przypomnieliśmy sobie podstawowe wiadomości o glebach, pora zastanowić się, dlaczego są one aż tak ważne, że ONZ postanowił zwrócić na nie uwagę poprzez organizację Światowego Dnia Gleby? Jak być może się domyślacie, wynika to przede wszystkim z tego, że gleba jest konieczna do wzrostu roślin – także tych, które stanowią podstawowe źródło pożywienia człowieka (m.in.: pszenicy, ryżu, kukurydzy, ziemniaków czy też batatów). Co więcej, bez gleby nie byłoby również łąk i pastwisk – zapewniających pokarm zwierzętom chowanym przez człowieka. Z tego względu glebę można śmiało określić jako dostawcę żywności dla ludzi. Bez niej nie byłoby pożywienia, a tym samym nasza egzystencja na Ziemi stałaby się zwyczajnie niemożliwa.

Należy również pamiętać, że gleba jest środowiskiem życia wielu organizmów – od mikroskopijnych bakterii i grzybów, po dżdżownice i niewielkie ssaki, takie jak krety. Wiele z nich bierze udział w rozkładzie materii organicznej do związków mineralnych, które ponownie mogą zostać wykorzystane przez rośliny w procesie fotosyntezy. W glebie zachodzi więc jeden z najważniejszych etapów obiegu materii w ekosystemie, co jest niezwykle istotne z ekologicznego punktu widzenia. Niszcząc pokrywę glebową, ograniczamy nie tylko możliwości wyżywienia siebie i zwierząt, ale także zaburzamy wiele naturalnych procesów zachodzących w przyrodzie, nie wspominając już o destrukcji środowiska życia ogromnej ilości organizmów.

Zagrożenia dla gleby

Światowy Dzień Gleby ma więc też przypominać, że gleba, mimo swojej ogromnej wartości, jest podatna na szereg zagrożeń. Niestety, do wielu z nich przyczynia się człowiek. Szczególnie niebezpieczne dla tej warstwy Ziemi są:

• nieodpowiednie zabiegi melioracyjne (np. nawadnianie w klimacie gorącym i suchym), co powoduje poważny wzrost jej zasolenia i utratę żyzności;
• niewłaściwie prowadzona orka (np. wzdłuż stoku) – przyczynia się ona do szybkiej erozji próchnicy, zwłaszcza po opadach deszczu;
• wyjałowienie gleby poprzez uprawy monokulturowe;
• skażenie pedosfery nawozami sztucznymi oraz środkami ochrony roślin;
• zanieczyszczenie pyłami i zmiana odczynu gleby pod wpływem kwaśnych opadów;
• niszczenie pokrywy glebowej przez stada zwierząt gospodarskich;
• wypłukiwanie gleby wynikające z jej odsłonięcia – w efekcie wycięcia naturalnej pokrywy roślinnej (ryc. 2.).

To zaledwie kilka z wielu zagrożeń dla tej warstwy Ziemi, na które należy zwrócić uwagę podczas Światowego Dnia Gleby. Sprawiają one, że żyzność i możliwości produkcyjne pedosfery w skali świata mogą znacznie się zmniejszyć, zaś ogromne powierzchnie pokrywy glebowej zostaną bezpowrotnie utracone. Tempo tworzenia się gleby – liczone w dziesiątkach, a nawet setkach, lat – jest bowiem znacznie wolniejsze niż proces możliwej jej degradacji przez człowieka. Należy więc zrobić wszystko, aby glebę, która warunkuje odpowiedni poziom wyżywienia ludności, zachować w jak najlepszym stanie. Za wszelką cenę trzeba ją chronić, by mogła służyć także następnym pokoleniom. W moim odczuciu, przy okazji Światowego Dnia Gleby, zwłaszcza na ten aspekt powinno się kłaść szczególny nacisk.

Ryc. 2.  Usunięcie pokrywy roślinnej, np. wycięcie lasu, powoduje bezpośrednie narażenie gleby na erozyjną działalność m.in. wiatru oraz wód opadowych. Wieloletni proces tworzenia gleby może wówczas zostać udaremniony w ciągu zaledwie kilku miesięcy.

Wybrane ciekawostki o glebie

Gleba potrafi zaskoczyć nie tylko przeciętnych obywateli, ale także naukowców, którzy ją badają. Poniżej zebrałem dla Was kilka ciekawostek – być może będą zachętą do zgłębiania wiedzy z tego zakresu.

1. Rędzina to gleba, której nazwa przyjęła się na całym świecie. Pochodzi ona z języka staropolskiego od słowa „rzędzić”, co oznaczało „mówić”. Pług podczas pracy na tego typu glebach uderzał bowiem o liczne okruchy skał wapiennych, na których tworzy się ta gleba, co rolnicy kojarzyli z rozmową.
2. Zaledwie 3% całkowitej powierzchni naszej planety zajmują gleby wykorzystywane z powodzeniem przez człowieka do działalności rolniczej. To pokazuje, jak ważna jest ich ochrona.
3. W jednym metrze sześciennym gleby może żyć nawet 800 dżdżownic ziemnych.
4. Według danych FAO na jednym metrze sześciennym gleby można doliczyć się nawet 1000 gatunków bezkręgowców, m.in.: nicieni, pierścienic oraz stawonogów.
5. Szacuje się, że w glebie żyje nawet 25% wszystkich znanych gatunków organizmów.
6. Około 95% żywności wykorzystanej przez człowieka w ciągu ostatnich 50 lat ściśle związane jest z glebą. Pozostałe 5% pozyskuje się z mórz i oceanów.
7. Proces powstawania gleby jest niezwykle długotrwały. W niektórych przypadkach jednocentymetrowa warstwa tworzy się nawet 1000 lat!

Materiały źródłowe