Rzeki – część 2 – bieg środkowy i dolny

W ostatnim wpisie poruszyliśmy temat możliwości rzeźbotwórczych wody w górnym biegu rzeki. Dzisiaj będziemy kontynuowali tę problematykę – omówimy niżej położone jej odcinki, a więc bieg środkowy i dolny rzeki. Zachodzące w nich procesy morfologiczne oraz powstałe następnie formy rzeźby – w porównaniu z biegiem górnym – będą zupełnie inne.

Rzeźbotwórcza działalność rzek w biegu środkowym

Przypomnijmy: górny bieg rzeki charakteryzuje się znaczną prędkością płynącej wody, przez co w tym odcinku najintensywniej zachodzą procesy erozyjne, transport materiału skalnego. W biegu środkowym energia płynącej wody spada – jest to efekt coraz mniejszych nachyleń powierzchni terenu. Możliwości transportowe rzeki się tym samym obniżają, a większy materiał skalny, w postaci np. żwirów, opada na dno. Zwiększa się więc rola akumulacji. Drobniejszy materiał dalej jest jednak transportowany w kierunku ujścia rzeki – często w postaci zawiesiny oraz jako materiał rozpuszczony w wodzie.

W tym odcinku rzeki erozja denna i wsteczna nie mają już dużego znaczenia. Rosnąca objętość wody w korycie sprzyja jednak erozji bocznej, czyli podmywaniu brzegów koryta rzecznego przez nurt rzeki. Prowadzi to do powstawania charakterystycznych zakoli rzecznych (meandrów). Na brzegu wklęsłym, podmywanym przez wodę, często tworzą się klify rzeczne (urwiska), a koryto jest tam zwykle znacznie głębsze. Po drugiej stronie, na brzegu wypukłym, dominuje za to akumulacja rzeczna, która z kolei prowadzi do powstania plaży rzecznej. Przekrój przez takie zakole rzeczne wraz z widokiem z góry zaprezentowałem Wam na prostym schemacie (ryc. 1.).

Postępująca erozja boczna na brzegu wklęsłym i akumulacja na brzegu wypukłym sprawiają, że zakole rzeczne (meander) robi się coraz szersze. Dwa jego końce z biegiem czasu coraz bardziej się do siebie zbliżają, tworząc tak zwaną szyję meandru. Potem, na przykład na skutek wezbrania po intensywnych opadach deszczu, szyja ta może zostać przerwana przez wodę, a zakole pozostaje odcięte od głównego koryta rzeki. W ten sposób powstają starorzecza. Proces ten zilustrowany został na kolejnym schemacie (ryc. 2.).

Ryc. 1. Przekrój poprzeczny przez koryto rzeczne w biegu środkowym i widok na ten odcinek rzeki z góry. Zaznaczono typowe formy rzeźby dla meandru (klif rzeczy, plaża rzeczna) oraz procesy, które odpowiadają za ich powstawanie. 

Ryc. 2. Schemat przedstawiający proces powstawania starorzeczy (na ilustracji oznaczone literą “s”). Zanim dojdzie do ich powstania następuje rozwój zakola rzecznego (meandru) i coraz większe zwężenie jego szyi. Ostatecznie dochodzi do jej przerwania, na przykład podczas wezbrania rzeki. 

W środkowym biegu rzeki można wyróżnić charakterystyczne odcinki rzeki – bystrza oraz plosa. W bystrzach woda płynie w węższym i płytszym korycie, a przez to znacznie szybciej. Natomiast w plosach koryto rzeki jest znacznie głębsze, ale woda płynie w nich wolniej. 

Rzeźbotwórcza działalność rzek w biegu dolnym

W biegu dolnym nachylenia terenu są zwykle najmniejsze, co przekłada się na niewielkie zdolności transportowe rzeki oraz najsłabszą działalność erozyjną. Największa za to jest tutaj akumulacja, czyli osadzanie materiału rzecznego, nawet najdrobniejszego, zwłaszcza przy ujściu rzeki. Może to prowadzić do powstawania mielizn – piaszczystych płycizn w obrębie koryta rzecznego. Gdy wynurzają się one ponad powierzchnię wody, np. podczas długotrwałego okresu bez opadów, nazywane są łachami (ryc. 3.).

Ryc. 3. Łachy korytowe w dolnym odcinku Wisły w okolicach Bydgoszczy

Jeżeli rzeka uchodzi do płytkiego morza, w którym są niewielkie pływy morskie i prądy przybrzeżne, powstaje delta rzeki. To ujście w postaci kilku ramion rozdzielonych aluwiami rzecznymi. W przypadku kiedy akumulacja materiału skalnego w miejscu ujścia rzeki do morza jest utrudniona (głębokie dno, silne prądy przybrzeżne lub pływy morskie), rzeka nie tworzy delty. Nie rozdziela się na kilka ramion, ale uchodzi w postaci estuarium, zwanego także ujściem lejkowatym (ryc. 4.).

Ryc. 4. Typy ujść rzecznych – na górze (A) typowe ujście lejkowate (estuarium) na przykładzie Tamizy (Wielka Brytania). Na dole (B) charakterystyczne ujście deltowe – z licznymi rozgałęzieniami – na przykładzie Amazonki w Brazylii. 

Podsumowanie

Z geomorfologicznego punktu widzenia rzeki najczęściej dzieli się na trzy odcinki: bieg górny, bieg środkowy i dolny rzeki. Z biegiem rzeki maleją nachylenia terenu, a tym samym – jej zdolność transportowa lub potencjał erozyjny. Rośnie za to znaczenie akumulacji. Dla biegu górnego charakterystyczne są przede wszystkim procesy erozyjne (erozja denna i wsteczna), dla biegu środkowego – erozja boczna oraz akumulacja, która największe znaczenie zyskuje w biegu dolnym.

Zróżnicowana intensywność oddziaływania tych procesów ma swoje odzwierciedlenie w różnych formach rzeźby terenu (w biegu górnym są to m.in. wodospady, w biegu środkowym – meandry i starorzecza, a w biegu dolnym – mielizny, łachy). Należy pamiętać, że opisane tutaj prawidłowości są jedynie próbą zaprezentowania pewnego wzorca, natomiast w rzeczywistości nie w każdej rzece da się wyróżnić wszystkie wspomniane tutaj formy rzeźby (np. nie każda rzeka meandruje i wykształca w swoim korycie wodospady oraz mielizny). Zagadnienie rzeźbotwórczej działalności rzek jest bardzo złożone, więc z całą pewnością nie wyczerpaliśmy tego zagadnienia – nawet mimo wydzielenia dwóch osobnych wpisów na blogu. Przykładowo: nie analizowaliśmy złożonego zagadnienia teras rzecznych czy zjawiska delty wstecznej. Jeżeli będziecie zainteresowani poszerzaniem swoich wiadomości z tego zakresu, to zachęcam do przejrzenia literatury wskazanej pod artykułem.

Słowniczek pojęć

Materiały źródłowe