Zjednoczenie Polski po rozbiciu dzielnicowym – poziom podstawowy

Rozbicie dzielnicowe rozpoczęło się w 1138 roku i trwało prawie 200 lat. W tym czasie doszło do znaczących zmian politycznych, gospodarczych i społecznych. Komu zależało na zjednoczeniu państwa i jak przebiegał ten proces?

Poczucie jedności mimo rozbicia 

Rozbicie dzielnicowe negatywnie wpłynęło na średniowieczną Polskę. Państwo znacznie osłabło pod względem politycznym i nie było w stanie skutecznie bronić się przed zagrożeniami zewnętrznymi (więcej na ten temat przeczytasz w artykule: Rozbicie dzielnicowe – polityka, społeczeństwo, gospodarka (poziom podstawowy)). Pomimo braku spójności terytorialnej, mieszkańców ziem polskich dużo łączyło. Były to takie elementy, jak wspólna dynastia, religia, instytucja Kościoła, język, kultura, tradycja i handel. 

Jednym z elementów łączących było przywiązanie do dynastii. Książęta mimo że często byli ze sobą skonfliktowani i rywalizowali o władzę, wywodzili się z tego samego rodu panującego – Piastów. Wyjątek stanowiło Pomorze Gdańskie i Zachodnie, gdzie władzę sprawowali książęta z lokalnych dynastii.

Czy wiesz, że…

podczas rozbicia dzielnicowego ukształtowały się trzy główne gałęzie piastowskie? 

1. Linia śląska – potomkowie Władysława Wygnańca.
2. Linia wielkopolska – potomkowie Mieszka III Starego. 
3. Linia małopolsko-kujawsko-pomorska – potomkowie Kazimierza Sprawiedliwego.

Ryc. 1. Władysław II Wygnaniec

Ryc. 2. Mieszko III Stary

Ryc. 3. Kazimierz Sprawiedliwy

Mieszkańców ziem polskich łączyła także religia chrześcijańska i instytucja Kościoła. Zmiany granic dzielnic nie wpływały w większym stopniu na działalność świątyń i duchowieństwa, ponieważ te ciągle podlegały arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu. Jego władza i zwierzchność rozciągała się na cały kraj. Coraz większą rolę zaczęły odgrywać także obrzędy katolickie, np. chrzest.

Prócz dynastii i religii społeczeństwo łączył język, kultura oraz historia. Bardzo ważną rolę pełnił również handel. Był on jednak utrudniony, ponieważ istniały opłaty celne między dzielnicami. Mieszczanie i chłopi spotykali się np. na targach lub jarmarkach, gdzie dochodziło do kupna i sprzedaży produktów. 

Rola Kościoła w zjednoczeniu Polski 

Rozbicie dzielnicowe sprzyjało niektórym książętom dzielnicowym, możnowładcom, urzędnikom oraz Kościołowi. Duchowni zyskali wiele przywilejów i immunitetów, które uniezależniły ich od świeckich władców i doprowadziły do wzmocnienia pozycji oraz zwiększenia majątków. Niektórzy kapłani mieli jednak szersze horyzonty i dążyli do zjednoczenia kraju. 

Duchownemu, któremu zależało na pomyślności ojczyzny, był arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka. Dążył do utrzymania niezależności polskiego Kościoła poprzez ograniczenie niemieckich wpływów. Był zwolennikiem głoszenia nauk i kazań w języku polskim, a nie po łacinie. Jego działania przyczyniły się do wzmocnienia poczucia jedności i przynależności do jednego narodu.

Jakub Świnka współpracował także z Przemysłem II oraz Władysławem Łokietkiem. W 1295 r. koronował na króla Polski księcia wielkopolskiego. 

Ryc. 4. Ilustracja autorstwa S. Samostrzelnika przedstawiająca Jakuba Świnkę. Grafika znajduje się w „Katalogu arcybiskupów gnieźnieńskich” Jana Długosza z lat 30. XVI w.

Ważną rolę odgrywał także kult św. Wojciecha i św. Stanisława. W czasie rozbicia dzielnicowego byli traktowani jako patroni polityczni, którym cześć oddawano w całej Polsce.

Czy wiesz, że…

w 1253 r.  kanonizowano św. Stanisława (kanonizacja – oficjalne uznanie osoby zmarłej za świętą)? Legenda związana z biskupem krakowskim o zrośnięciu jego ciała była symbolem dążeń zjednoczeniowych w okresie rozbicia dzielnicowego. 

Ryc. 5. Ilustracja autorstwa S. Samostrzelnika przedstawiająca św. Stanisława jako opiekuna Królestwa Polskiego. Grafika znajduje się w „Katalogu arcybiskupów gnieźnieńskich” Jana Długosza z lat 30. XVI w.

Przyczyny zjednoczenia państwa

Zanim zostanie omówiony proces jednoczenia ziem polskich, należy wskazać najważniejsze przyczyny tego zjawiska. 

Przyczyny polityczne:

• działania podejmowane przez niektóre książęta piastowskie,
• konieczność wzmocnienia państwa wobec rosnących zagrożeń zewnętrznych,
• rozszerzające się wpływy państw sąsiadujących z Polską. 

Przyczyny społeczne:

• rodziło się poczucie jedności narodowej,
• mieszkańcy posługiwali się tym samym językiem – polskim,
• wspólna kultura, historia, religia,
• przywiązanie do panującej dynastii,
• wspieranie procesu jednoczenia ziem przez Kościół i najważniejszych duchownych,
• rycerstwo chciało funkcjonować w silnym państwie, które umożliwiało zdobycie cennych łupów,
• mieszczanie dążyli do zwiększenia bezpieczeństwa na szlakach handlowych, 
• kupcy chcieli likwidacji opłat celnych między dzielnicami, 
• chłopom zależało na tym, by obce wojska i rabusie nie niszczyli pól uprawnych,
• narastały obawy przed wzrostem znaczenia osadników z Niemiec. 

Pierwsze próby zjednoczenia ziem polskich

Niektórzy książęta piastowscy zdawali sobie sprawę, że podzielona na dzielnice Polska jest słaba i niezdolna do sprawnego funkcjonowania. Dlatego też władcy poszczególnych dzielnic rywalizowali ze sobą o opanowanie Krakowa. Połączenie dzielnic przez jednego księcia było zadaniem niezwykle trudnym. Podjęli się go książęta śląscy i wielkopolscy. Sukces osiągnął ostatecznie Władysław Łokietek, który w 1320 r. został koronowany na króla Polski. 

Monarchia Henryków Śląskich

W I połowie XIII w. Henryk I Brodaty zdołał podporządkować sobie Śląsk, Małopolskę oraz część Wielkopolski i zasiadł na tronie w Krakowie. Trud w jednoczeniu ziem kontynuował jego syn – Henryk Pobożny. Plany pokrzyżowała jednak bitwa pod Legnicą w 1241 r. Monarchia Henryków rozpadła się, a Śląsk podzielił się na kilkanaście księstw. Stawały się one coraz bardziej zależne od Czech.

Ryc. 6. J. Matejko, „Henryk I Brodaty”,  rysunek z cyklu „Poczet królów i książąt polskich”, 1890-1892. 

Ryc. 7. Obraz przedstawiający Henryka II Pobożnego autorstwa J. Matejki, „Wyjazd Henryka Pobożnego z Legnicy”, 1866 r.

Przemysł II

Próbę połączenia dzielnic w jedno państwo podjął także Przemysł II, który rządził Wielkopolską oraz Pomorzem Gdańskim. Jego największym osiągnięciem politycznym była koronacja w 1295 r. na króla Polski. Uroczystość miała miejsce w Gnieźnie. Przewodził jej arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka. Było to pierwsze wydarzenie tego typu od ponad dwóch wieków (ostatnim koronowanym władcą w 1076 r. był Bolesław Szczodry)! 

Przemysł II nie nacieszył się długo koroną, ponieważ w 1296 r. został zamordowany w Rogoźnie. Jego śmierć zahamowała procesy zjednoczeniowe w Polsce. 

Ryc. 8. J. Matejko, „Przemysł II”,  rysunek z cyklu „Poczet królów i książąt polskich”, 1890-1892

Władysław Łokietek

Po śmierci Przemysła II Wielkopolskę i Pomorze zajął książę brzesko-kujawski. Przeciwko Władysławowi Łokietkowi wystąpił Wacław II. Król Czech domagał się polskiej korony. Szybko zdobył przewagę nad Łokietkiem i zmusił go do ucieczki z kraju. Książę udał się na Węgry. Nie zrezygnował jednak z walki o władzę. 

Wacław II i Wacław III

Wacław II został koronowany na króla Polski w 1300 r. w Gnieźnie. Jego państwo objęło Małopolskę, Wielkopolskę oraz Pomorze Gdańskie. Rządy Przemyślidy były popierane przez małopolskie rycerstwo, duchowieństwo i mieszczaństwo, ponieważ władca wydał w 1291 r. przywilej lutomyski. Wacław II jako król dążył do lepszego zorganizowania państwa pod względem administracyjnym, dlatego też powołał nowego urzędnika – starostę. Co więcej, wprowadził nową, mocniejszą walutę – grosza praskiego. Władca zmarł w 1305 r. 

Ryc. 9. J. Matejko, „Wacław II”,  rysunek z cyklu „Poczet królów i książąt polskich”, 1890-1892

Ryc. 10. Rewers grosza praskiego przedstawiający lwa czeskiego kroczącego w lewo. W otoku znajduje się napis  „Grossi Pragenses”. 

Po śmierci Wacława II władzę przejął w Polsce Wacław III. Nie był koronowany. Został zamordowany w 1306 r. w Ołomuńcu. Sytuacja ta była na rękę Władysławowi Łokietkowi. 

Powrót Władysława Łokietka

Zabójstwo Wacława III w 1306 r. stworzyło dla Łokietka bardzo sprzyjającą sytuację. Po śmierci Przemyślida książę brzesko-kujawski wrócił do Polski i stopniowo opanował Małopolskę, ziemię sieradzko-łęczycką, Kujawy i Pomorze Gdańskie. Najdłużej opierała mu się Wielkopolska, do 1314 r. 

Podczas procesu jednoczenia w 1308 r. Pomorze Gdańskie zostało zaatakowane przez Brandenburgię. Władysław Łokietek był zaskoczony takim obrotem sprawy. Nie mógł pomóc Gdańskowi, ponieważ był zajęty w Małopolsce konfliktem z biskupem krakowskim Janem Muskatą. Książę poprosił o pomoc Krzyżaków. Rycerze zakonni skorzystali z sytuacji i pokonali Brandenburczyków, a następnie zajęli Pomorze Gdańskie (1309 r.). Co więcej, dokonali rzezi Gdańska, podczas której wymordowali mieszkańców grodu. 

Władysław Łokietek odłożył odzyskanie utraconych ziem na północy na później. 

Ryc. 11. J. Matejko, „Władysław I Łokietek”. Rysunek z cyklu „Poczet królów i książąt polskich”. 1890-1892

Nie wszyscy chcieli, by Władysław Łokietek przejął władzę w kraju? Jednym z przeciwników księcia był Jan Muskata, zwolennik Przemyślidów. Gdy Łokietek objął krakowski tron, biskup krakowski porozumiał się z jego przeciwnikami – Bolkiem Opolskim i Henrykiem Głogowskim. 

Wrogo nastawiony do Władysława był także wójt Albert, który w 1311 r. wywołał przeciwko niemu bunt. Mieszczanie krakowscy ponieśli klęskę, a Łokietek wzmocnił swoją pozycję.

Koronacja Władysława Łokietka na króla Polski – koniec rozbicia dzielnicowego

Zwieńczeniem zjednoczeniowych działań Władysława Łokietka była jego koronacja na króla Polski. Doszło do niej w 1320 r. w Krakowie. Uroczystość odbyła się w katedrze na Wawelu. Łokietek otrzymał koronę z rąk arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława. Uważa się ją za symboliczny koniec rozbicia dzielnicowego. 

Ryc. 12. Szczerbiec to miecz koronacyjny polskich władców. Został wykorzystany po raz pierwszy podczas koronacji Władysława Łokietka. Jest przechowywany na Wawelu.

W granicach państwa Władysława Łokietka znalazły się następujące ziemie:

• Wielkopolska, 
• Małopolska, 
• Kujawy,
• ziemia sieradzko-łęczycka. 

Poza granicami pozostały Mazowsze oraz Śląsk. Panowali tam dzielnicowi książęta. Pomorze Zachodnie od dłuższego czasu należało do Brandenburgii, a Pomorze Gdańskie zostało zajęte przez Krzyżaków.

Ryc. 13. Mapa przedstawia Polskę w czasach panowania Władysława Łokietka

Test wiedzy

Materiały źródłowe