Przyczyny i skutki I wojny światowej

I wojna światowa to konflikt trwający w latach 1914-1918. Toczył się między państwami przynależącymi do trójporozumienia (ententy) a krajami skupionymi w trójprzymierzu (państwa centralne). Była to wojna o charakterze globalnym, ponieważ zaangażowało się w nią większość państw na świecie. Toczone w ramach konfliktu operacje wojskowe miały miejsce na wielu kontynentach, ale także na morzach, oceanach i w przestrzeni powietrznej.  I wojna światowa był także wojną totalną, co oznacza że miała na celu całkowite zniszczenie przeciwnika.

Strony konfliktu

1) Trójprzymierze to sojusz polityczno-wojskowy zawarty przez Niemcy, Austro-Węgry i Włochy. Już w 1879 r. Berlin i Wiedeń zawarły dwuprzymierze przeciwko Rosji. W 1882 r. do bloku militarnego dołączyły Włochy. Rzym był najsłabszym elementem sojuszu. Przyczyną tego była rywalizacja między Włochami i Austro-Węgrami o Tyrol oraz Istrię – ziemie znajdujące się w granicach cesarstwa austro-węgierskiego a zamieszkiwane przez ludność włoską. Ponadto wciąż żywe były wspomnienia z XIX w., gdy wojska austriackie tłumiły dążenia Włochów do zjednoczenia państwa.

W 1914 r. do sojuszu dołączyła Turcja, a w 1915 r. Bułgaria. W ten sposób powstał blok państw centralnych.

Trójprzymierze rozpadło się w 1915 r., gdy Włochy wystąpiły przeciwko Austro-Węgrom i przystąpiły do wojny po stronie ententy.

Tab. 1. Słabe i mocne strony trójprzymierza

2) Trójporozumienie jest znane także jako ententa. Nazwa pochodzi od francuskiego określenia entente cordiale, czyli “serdeczne porozumienie”. Był to sojusz zawarty w 1904 r. przez Wielką Brytanię oraz Francję przeciwko rosnącej potędze Niemiec. Francja i Rosja znacznie wcześniej zawarły porozumienie, ponieważ już w roku 1892. Kolejnym krokiem było zawarcie w 1907 r. sojuszu angielsko-rosyjskiego. Tym samym dwuporozumienie francusko-rosyjskie zostało rozszerzone o Wielką Brytanię. W 1907 r. ostatecznie ukształtował się antyniemiecki blok polityczno-militarny.

Wraz z rozwojem wojny do ententy przystępowały kolejne państwa, w sumie 25 krajów, m.in. Japonia, Włochy, Belgia, Rumunia, Stany Zjednoczone.

Tab. 2. Słabe i mocne strony trójporozumienia

Wybuch wojny

Przyczyny wybuchu I wojny światowej:

Aspekt polityczny

• powstanie bloków polityczno-militarnych – trójprzymierza i trójporozumienia; 
• wzrost antagonizmów między mocarstwami na arenie międzynarodowej, np.:
  • rywalizacja o dominację na świecie;
  • walka mocarstw o wpływy na Bliskim Wschodzie zasobnym w ropę naftową; 
  • rywalizacja o wpływy na Półwyspie Bałkańskim – „kocioł bałkański”, aneksja Bośni i Hercegowiny przez Austrię w 1908 r., dwie wojny bałkańskie (1912-1913 r., 1913 r.); 
  • wyścig kolonialny, np. kryzys marokański z lat 1905-1906 i w 1911 r.
  • rosnące aspiracje niepodległościowe kolonii;
• zachwianie zasadą zachowania równowagi sił na świecie; 
• spory terytorialne, np.:
  • dążenia Francji do zwrotu Alzacji i Lotaryngii zagarniętych przez Niemcy w 1871 r.; 
  • rywalizacja między Rosją a Austro-Węgrami na Bałkanach i w basenie Morza Czarnego; 
• upadek znaczenia związków dynastycznych na rzecz funkcjonowania sojuszy polityczno-wojskowych, np.:
  • cesarz niemiecki Wilhelm II i caryca Aleksandra Fiodorowna byli kuzynami; 
  • władca Wielkiej Brytanii Edward VII był wujem cesarza niemieckiego. 

Aspekt militarny

• wyścig zbrojeń – militarna rywalizacja, która miała na celu skonstruowanie oraz wyprodukowanie jak najbardziej skutecznych rodzajów wyposażenia dla sił zbrojnych; 
• marynarka wojenna Wielkiej Brytanii znalazła konkurencję w postaci floty II Rzeszy; 
• państwa europejskie przygotowały wojenne plany operacyjne, najważniejszym z nich był niemiecki plan Schlieffena;
• wojskowi dążyli do wypróbowania zmodernizowanych armii w boju. 

Aspekt gospodarczo-ekonomiczny

• dynamiczny rozwój nowoczesnych gałęzi przemysłu w Niemczech; 
• sukcesy niemieckich koncernów, które niepokoiły brytyjskich producentów;
• spadek znaczenia gospodarki brytyjskiej w II połowie XIX w.;
• wzrost znaczenia USA w gospodarce międzynarodowej.

Aspekt ideologiczny

• rozwój nacjonalizmu (przekonanie, że naród jest najważniejszą wartością);
• rozwój militaryzmu (oparcie potencjału państwa na posiadaniu stałej, silnej i licznej armii);
• rozwój imperializmu (działania zmierzające do rozszerzenia wpływów politycznych, militarnych, gospodarczych i kulturowych mocarstw na obszary do nich nienależące).

Aspekt społeczny

• dążenia uciśnionych narodów do posiadania niepodległego państwa; 
• konflikty etniczne na obszarze Bałkan;
• na przełomie XIX i XX w. interes narodowy był związany z prowadzeniem działań zbrojnych; 
• społeczeństwa miały liczne oczekiwania wobec władców; ci mogli je zaspokoić, prowadząc zwycięskie konflikty.

Bezpośrednią przyczyną wybuchu I wojny światowej był zamach na Franciszka Ferdynanda Habsburga w Sarajewie (28 czerwca 1914 r.). Jak do tego doszło?

• W 1908 r. Austro-Węgry zajęły Bośnię i Hercegowinę, co skutkowało konfliktem z Serbią. Działalność serbskiego wywiadu doprowadziła do utworzenia w 1911 r. w Bośni organizacji Czarna Ręka. Jej głównym celem było prowadzenie działalności terrorystycznej przeciwko władzom austro-węgierskim.
• 28 czerwca 1914 r. jeden z członków Czarnej Ręki – Gavrilo Princip – zastrzelił następcę tronu cesarskiego Austro-Węgier Franciszka Ferdynanda Habsburga oraz jego żonę Zofię. Zamach został potępiony przez opinię międzynarodową. 
• Austro-Węgry nie mogły pozostać obojętne. Cesarz Franciszek Józef I wystosował w stosunku do Serbii ultimatum i dał dyplomacji serbskiej 48 godzin na odpowiedź. Wymagania okazały się niemożliwe do zaakceptowania przez bałkańskie państwo, ponieważ ich zrealizowanie oznaczałoby utratę suwerenności przez Serbię. 
• Zgoda na część żądań okazała się dla Austro-Węgier niewystarczająca. 28 lipca 1914 r. Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. W następnych dniach miał miejsce efekt domina spowodowany funkcjonowaniem trójprzymierza i trójporozumienia.

Zakończenie wojny

11 listopada 918 r. w Compiègne we Francji podpisano zawieszenie broni kończące działania na frontach I wojny światowej.

Skutki wybuchu I wojny światowej:

Aspekt polityczny

• klęska państw centralnych, zwycięstwo ententy; 
• rozpad układu sił politycznych, który powstał na przełomie XVIII i XIX w.; 
• wzrost znaczenia Stanów Zjednoczonych na arenie międzynarodowej;
• powrót Stanów Zjednoczonych do polityki izolacjonizmu (kierunek polityki zagranicznej polegający na obronie interesów i bezpieczeństwa własnego państwa, nieangażowanie się w wydarzenia na Starym Kontynencie);
• utrata znaczenia Europy na arenie międzynarodowej; 
• zorganizowanie paryskiej konferencji pokojowej (18 stycznia 1919 r. – 21 stycznia 1920 r.) i zawarcie traktatu wersalskiego (28 czerwca 1919 r.);
• podjęcie rokowań pokojowych z byłymi sojusznikami II Rzeszy; 
• utworzenie Ligi Narodów; 
• upadek dynastii Habsburgów, Hohenzollernów i Romanowów;
• rewolucje w Rosji i przejęcie władzy przez bolszewików;  
• znaczne zmiany terytorialne na mapie Europy, np.:
  • powstanie nowych państw: Polski, Austrii, Węgier, Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS), Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii, Czechosłowacji, ZSRR (1922 r.); 
  • rozpad Austro-Węgier i Imperium Rosyjskiego;
  • do Francji powróciły Alzacja i Lotaryngia; 
  • Zagłębie Saary znalazło się pod zarządem międzynarodowym; 
  • Belgia uzyskała Eupen i Malmedy; 
  • Dania otrzymała północną część Szlezwiku; 
  • Czechosłowacja otrzymała okręg hulczyński; 
  • Luksemburg wyłączono z niemieckiego obszaru celnego; 
  • Kłajpeda została oddana pod zarząd Francji;
  • powstało Wolne Miasto Gdańsk;
• wprowadzenie zakazu połączenia się Niemiec z niemieckojęzyczną Austrią; 
• wprowadzenie zmian w zarządzaniu państwem, np.:
  • wzrost biurokratyzacji; 
  • zwiększenie roli państwa kosztem wolności gospodarczej, swobód obywatelskich;

Konferencja paryska, traktat wersalski, konferencja w Waszyngtonie (czytaj)

Aspekt militarny

• obszar Nadrenii został zdemilitaryzowany (zakaz produkowania, magazynowania środków wojennych i utrzymywania sił zbrojnych); 
• zredukowanie liczebności niemieckich sił zbrojnych do 100 tys. żołnierzy wojsk lądowych i 15 tys. marynarki wojennej; 
• pozbawienie Niemiec czołgów, samolotów i okrętów podwodnych; 
• rozbrojenie niemieckiej floty i poddanie jej kontroli; 
• zniesienie w Niemczech obowiązku służby wojskowej. 

Aspekt gospodarczo-ekonomiczny

• znaczne koszty prowadzenia działań zbrojnych obciążyły gospodarki państw biorących udział w wojnie;
• zubożenie społeczeństw;
• wzrost podatków;
• drożyzna; 
• wprowadzenie reglamentacji żywności i innych dóbr (ograniczenie wolnego obrotu pewnymi dobrami lub towarami spowodowane ich niedostatkiem i koniecznością narzucenia odgórnego przydziału);
• powstanie czarnego rynku;
• hiperinflacja (bardzo wysoka inflacja spowodowana załamaniem systemu finansowego kraju oraz ogromnym deficytem budżetowym finansowanym przez dodruk pieniędzy); 
• dążenie przez państwa zwycięskie do uzyskania reparacji wojennych (rekompensaty finansowe za straty i szkody spowodowane przez działania wojenne);
• zaciągnięcie przez kraje europejskie pożyczek w Stanach Zjednoczonych i spłacanie ich przez kolejne lata;
• zobligowanie Niemców do zapłaty odszkodowań w wysokości 132 mld marek w złocie w przeciągu 50 lat; 
• zniszczenia materialne;
• zniszczenia infrastruktury, np. fabryk, linii kolejowych; 
• ruina rolnictwa spowodowana rekwizycjami (zajęcie pól uprawnych, środków żywnościowych na potrzeby wojska); 
• destabilizacja systemów gospodarczych; 
• przestawienie gospodarki na produkcję wojskową; 
• zastąpienie liberalizmu etatyzmem państwowym (państwo ingeruje w sprawy gospodarcze, by doprowadzić do jak największej samowystarczalności ekonomicznej);
• wielki kryzys.  

Aspekt ideologiczny

• wzrost znaczenia partii lewicowych oraz skrajnej prawicy; 
• rewolucja komunistyczna w Rosji i groźba rozprzestrzenienia się jej w Europie;
• kryzys demokracji; 
• narodziny włoskiego faszyzmu; 
• narodziny niemieckiego nazizmu; 
• upowszechnienie się autorytaryzmu i totalitaryzmu. 

Aspekt społeczny

• powstanie nowych, jednolitych etnicznie państw (rozpad wieloetnicznych monarchii);
• zaostrzenie konfliktów społecznych;
• kryzys wartości, priorytetów, autorytetów wywołany okrucieństwami wojny;  
• aktywizacja kobiet pod względem ekonomicznym i politycznym; 
• straty demograficzne (działania wojenne, grypa hiszpanka); 
• zmniejszenie odporności zdrowotnej; 
• zachwianie równowagi demograficznej (na frontach ginęli przede wszystkim mężczyźni);
• wzrost liczby osób niepełnosprawnych mających problemy ze znalezieniem pracy, wykluczenie ich z życia społecznego; 
• zwiększenie się liczby osób mających problemy psychiczne;
• postępująca laicyzacja (zeświecczenie); 
• I wojna światowa wpłynęła na kształt kultury, nauki i obyczajowości.