Od monarchii do demokracji: ludowej, parlamentarnej i konstytucyjnej

Król, monarcha, książę, Naczelnik Państwa, senat, sejm, sejm walny, liberum veto, wolna elekcja – to tylko wybrane elementy, które przez wieki składały się na ustrój państwa polskiego. Z uwagi na położenie geopolityczne ziem Polski oraz tysiącletnią historię naszego kraju, na jego terytorium funkcjonowały różne ustroje polityczne: od plemiennego po demokrację konstytucyjną.

Wiec, czyli rządy starszyzny

Społeczeństwa pierwotne, w tym plemiona słowiańskie, w celu ustalenia jakichś ważnych kwestii dla swojej wspólnoty organizowały wiece. To właśnie na nich starszyzny plemienne, czyli najstarsi członkowie danego plemienia, podejmowały decyzje związane z zabezpieczeniem interesów członków danej społeczności. Wiece istniały jeszcze przed powstaniem państwowości polskiej. Termin “wiec” pochodzi od prasłowiańskiego wyrazu wietati, co oznacza ‘mówić’. Do późnego średniowiecza publiczne zgromadzenia polityczne funkcjonowały w dzielnicach ustanowionych przez Bolesława Krzywoustego, jednak decydujący głos zawsze należał do władcy. To właśnie w jego gestii leżało nadawanie przywilejów czy bicie monety.

Ryc. 1. Sejm koronny za panowania Zygmunta II Augusta, grafika z dzieła Jana Herburta “Statuta y Przywileie Koronne” z 1570 r.

Od wieców do sejmików i sejmu walnego, czyli słów kilka o ustroju monarchicznym

Koronacja Bolesława Chrobrego wprowadziła Polonię w nową dla niej formę ustrojową – monarchię. Od czasów piastowskich do jagiellońskich władza monarchiczna była w Polsce dziedziczna. Jednak bezpotomna śmierć ostatniego króla z dynastii Piastów, Kazimierza Wielkiego, sprawiła, że doszło do przekształcenia monarchii patrymonialnej w monarchię stanową. Początkowo poszczególne stany ugruntowały swoją pozycję w sferach publicznych. Proces kształtowania się monarchii parlamentarnej doprowadził do tego, że król musiał najważniejsze sprawy w państwie ustalać ze stanem szlacheckim, który miał prawo głosu podczas obrad sejmowych.

Od czasów Ludwika Węgierskiego nastąpił okres nadawania przywilejów przez władców na rzecz stanów uprzywilejowanych. Proces zapoczątkowany przez siostrzeńca Kazimierza Wielkiego, a ojca królowej Jadwigi, doprowadził do zmniejszenia roli ustrojowej króla. Z kolei ustanowienie konstytucji Nihil Novi przez Aleksandra Jagiellończyka na dobre sprawiło, że demokracja szlachecka rozpoczęła “królowanie” na ziemiach polskich. I teraz wróćmy znów do instytucji sejmików, bo to właśnie one dały podwaliny pod funkcjonowanie tego specyficznego ustroju, którym była monarchia stanowa, a szerzej nawet demokracja szlachecka.

Sejmiki ziemskie

Na początku XIV w. w wiecach zaczęli uczestniczyć wysokiej rangi urzędnicy oraz szlachcice. W ten sposób stały się one prekursorem parlamentaryzmu w Polsce oraz sejmu walnego. Sejmiki ziemskie były to zjazdy szlachty zamieszkującej dane województwo lub ziemię. Na mocy przywileju cerekwicko-nieszawskiego wydanego w 1454 r. miały one ogromny wpływ na politykę państwa. Kompetencje sejmików dotyczyły spraw lokalnych. Ich uchwały nazywano laudami. Decyzje podejmowano większością głosów. Szlachta mianowała urzędników oraz ustalała wysokość płaconych przez mieszczan i chłopów podatków (nie pytając ich o zgodę), a pod koniec XV-stulecia wybierała również posłów na sejm. Jeśli myślisz, że była to nieskomplikowana instytucja, to nie masz racji, ponieważ podstawowy podział uwzględniał pięć rodzajów sejmików, mianowicie:

• sejmiki przedsejmowe – były to sejmiki, w czasie których odczytywano decyzję króla o zwołaniu sejmu. Ponadto podczas ich obrad wybierano deputowanych na sejm oraz ustalano instrukcje.
• sejmiki relacyjne–były to sejmiki, w czasie których wysłuchiwano sprawozdania posłów z sejmu walnego. Podejmowano wówczas decyzję o tym, jak miały być pobierane daniny.
• sejmiki elekcyjne – przedmiotem ich obrad był wybór kandydatów na wakujące, czyli nie obsadzone jeszcze urzędy.
• sejmiki kapturowe – były zwoływane w czasie bezkrólewia. Do ich zadań należało wybieranie władz konfederacji.

Sejm walny

Z sejmików zrodziła się idea sejmu walnego, czyli instytucji reprezentacji stanowej. Sejm walny ukształtował się pod koniec XV stulecia. Składał się z trzech stanów: króla, senatu i izby poselskiej. Król przewodniczył obradom senatu, natomiast izbie poselskiej – wybierany przez szlachtę – marszałek. Król, senat i izba poselska tworzyły trzy stany sejmujące. Przez większą część obrad izby (senat i izba poselska) pracowały oddzielnie, łącząc się jedynie na początku, kiedy posłowie słuchali tzw. propozycji od tronu (czyli programu obrad) i opinii senatorów (tzw. wotów senatorskich), oraz na końcu, kiedy wspólnie przygotowywali teksty konstytucji sejmowych.

Zgromadzona na sejmie szlachta uchwalała nowe prawa, ustanawiała podatki, decydowała o polityce zagranicznej państwa, a także wyrażała zgodę na udział w pospolitym ruszeniu. W trakcie obrad obowiązywała zasada jednomyślności, co oznaczało, że do przyjęcia danej uchwały wymagana była zgoda ogółu zgromadzonej szlachty. Pierwszy polski dwuizbowy sejm zebrał się w 1493 r. w Piotrkowie za panowania Jana I Olbrachta, a ostatni w 1793 r. w Grodnie – za rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Ryc. 2. Radomska tablica upamiętniająca uchwalenie Konstytucji Nihil Novi w 1505 r.

Republika nie tylko rzymska

Termin „Rzeczpospolita” odpowiada łacińskiemu res publica, czyli ‘republika’. W dawnej Polsce szlachta uważała Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie za republikę szlachecką, w której król panuje, ale nie rządzi. 

Rola władcy w ustroju monarchii parlamentarnej została ograniczona. Król pełnił funkcję głowy państwa, jednak nie posiadał żadnych innych kompetencji. Był on reprezentantem kraju. Co oznaczało, że panował, ale nie miał żadnego wpływu na kształt polityki w swoim państwie. Tym miał zajmować się parlament w porozumieniu z rządem.  Demokracja szlachecka jako ustrój polityczny obowiązywała w XV i XVI w. w Królestwie Polskim, a następnie w Rzeczypospolitej. W ustroju tym szlachta miała decydujący udział w rządzeniu państwem. Wiązało się to zarówno z ograniczeniem władzy monarszej, jak i wpływów możnowładztwa oraz duchowieństwa.

Relacje między królem a szlachtą można porównać do systemu naczyń połączonych. Król, mimo iż posiadał indywidualne prerogatywy, nie mógł podjąć inicjatywy militarnej czy przeprowadzić reform wewnątrz państwa bez poparcia szlachty. Ta zaś nie była na tyle silna, by samodzielnie przeforsować swój program przemian politycznych. Uchwały podejmowane na sejmie dotyczące modernizacji państwa były wynikiem współpracy szlachty z królem. Przedstawiona relacja między szlachtą a monarchą negatywnie wpływała na ustrój państwa polskiego, ponieważ w kraju nie było instytucji, która miałaby definitywną przewagę nad innymi. Gdyby tą instytucją był król, wszelkie reformy wewnętrzne czy decyzje o inicjatywie militarnej byłyby podejmowane szybciej i sprawniej. Skutkowałoby to wzmocnieniem władzy centralnej, autorytetu króla i ogólną poprawą oraz stabilizacją sytuacji wewnątrz państwa. 

Demokracja ludowa – gdy do władzy dochodzą komuniści

Upadek państwa polskiego, 123 lata niewoli, krótki okres trwania II Rzeczpospolitej, a następnie II wojna światowa sprawiły, że na niemal dwa wieki kraj nasz utracił możliwość samoistnego kreowania własnego ustroju. Po zakończeniu największej wojny światowej nie było lepiej, na ziemie polskie bowiem wkroczyli komuniści, którzy zaczęli wprowadzać własne idee.

W Konstytucji Polskiej Republiki Ludowej z 1952 r. napisano, że wcielając w życie wiekopomne wskazania Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 22 lipca 1944 r. i rozwijając jego zasady programowe, władza ludowa – dzięki ofiarnym i twórczym wysiłkom polskiego ludu pracującego, w walce z zaciekłym oporem rozbitków starego ustroju kapitalistyczno – obszarniczego – dokonała wielkich przeobrażeń społecznych. W wyniku rewolucyjnych walk i przemian obalona została władza kapitalistów i obszarników, utrwaliło się państwo demokracji ludowej (…) odpowiadające interesom i dążeniom najszerszych mas ludowych. Tym samym demokracja ludowa w PRL miała polegać na odebraniu władzy ziemianom i kapitalistom oraz na przekazaniu jej robotnikom i chłopom.

Ustrój państw demokracji ludowej opierał się na niepodzielnych rządach partii komunistycznych i zakazie istnienia partii opozycyjnych. W Polskiej Republice Ludowej ogromną rolę odgrywał aparat bezpieczeństwa z rozbudowaną armią oraz z gospodarką centralnie planowaną. Cechy tego ustroju wskazują, że samo określenie „demokracja ludowa” miało charakter propagandowy, ponieważ stanowiła ona rządy zbliżone do totalitarnych lub autorytarnych, a nie demokratycznych.

Ryc. 3. Włodzimierz Lenin – rosyjski polityk socjaldemokratyczny i komunistyczny, organizator i przywódca rewolucji październikowej, a następnie pierwszy przywódca Rosji radzieckiej. Współzałożyciel i lider partii bolszewickiej. Teoretyk ideologii komunizmu i twórca idei leninizmu.

Demokracja potransformacyjna

Po pierwszych wolnych wyborach i uchwaleniu Konstytucji z 1997 r. wpływ na politykę zyskali wszyscy obywatele posiadający pełnię praw wyborczych. Niezależnie od pochodzenia, majątku czy wykształcenia. Obecnie każdy obywatel może kandydować w wyborach do parlamentu oraz głosować na swojego kandydata. Jedynym ograniczeniem jest cenzus wieku. Najważniejsze decyzje dotyczące funkcjonowania państwa są ustalane przez parlament, podobnie jak w czasach nowożytnych, składający się z sejmu oraz senatu. Współcześnie decyzje w  parlamencie są podejmowane większością głosów posłów lub senatorów, a demokracja ma służyć dobru państwa oraz zapewniać ochronę dla wszystkich mieszkańców kraju. 

Polska jest krajem demokratycznym, ponieważ jej obywatele mają wpływ na najważniejsze decyzje dotyczące państwa. Wybierają oni swoich przedstawicieli w wolnych wyborach do władz lokalnych oraz do parlamentu. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej określa prawa i obowiązki obywateli. W naszym kraju działają niezależne, różnorakie partie polityczne oraz organizacje zrzeszające ludzi odmiennych poglądów oraz wyznań. Istnieje wolność słowa, dzięki której każdy może wyrazić swoje poglądy, także krytyczne wobec osób sprawujących władzę. Ponadto wolne media – prasa, telewizja, radio, Internet – prezentują różne przekonania, zajmując często odmienne stanowiska w danej sprawie.

Polska jako demokratyczne państwo prawa

Zdaniem profesora Andrzeja Zolla Polska jest demokratycznym państwem prawa, ponieważ jej ustrój opiera się na następujących zasadach:

• suwerenności narodu – obywatele tworzący naród są źródłem wszelkiej władzy i mogą podejmować decyzje dotyczące najważniejszych spraw państwa i ogółu społeczeństwa.
• republikańskiej formy rządu – obowiązuje zakaz sprawowania dziedzicznej i dożywotniej władzy, ponieważ jest ona wybierana w wyborach, zatem należy do narodu. Nie można przekazać władzy potomstwu w formie dziedziczenia.
• konstytucjonalizmu – wszystkie organy państwowe (sprawujące władzę) zobligowane są do przestrzegania przepisów Konstytucji. Zgodnie z tą zasadą organy państwowe nie mogą przekraczać swoich uprawnień oraz naruszać praw obywatelskich przyznanych na mocy Ustawy Zasadniczej. 
• trójpodziału władzy – funkcjonuje obok siebie władza: wykonawcza, ustawodawcza i sądownicza.
• pluralizmu politycznego i gospodarczego – zapewnia możliwość działania partiom politycznym reprezentującym odmienne ideologie i programy; gwarantuje swobodę działania różnym przedsiębiorstwom prywatnym oraz państwowym, ponadto państwo stwarza także warunki konkurencyjności rynku.
• decentralizacji władzy – związana jest z przekazywaniem części kompetencji przez władzę centralną jednostkom samorządowym. Fundamentu tej zasady należy poszukiwać w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a dokładnie w art. 15, w którym czytamy, że ustrój terytorialny Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia decentralizację władzy publicznej. Tym samym samorządy otrzymują możliwość podejmowania samodzielnych decyzji w granicach przewidzianych prawem. Z kolei zasada pomocniczości polega na tym, że jednostki samorządu terytorialnego są samodzielne w zakresie działań podlegających ich kompetencji, ale inne podmioty (w tym władza centralna) mogą w określonych granicach pomagać im w wypełnianiu nałożonych na nich zadań.
• społecznej gospodarki rynkowej – opiera się na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz współpracy pomiędzy partnerami społecznymi. 
• autonomii i niezależności między Kościołem a państwem – oba podmioty funkcjonują niezależnie. 
• pluralizmu mediów – media są niezależne i stanowią gwarant wolności słowa w RP, dlatego władze nie mogą stosować cenzury oraz koncesji na media. Jest to prawo do funkcjonowania nieograniczonej liczby środków masowego przekazu, które zachowują niezależność. 

Quo vadis, Polsko?

Współcześnie wiele debatuje się na temat zagrożeń demokracji w naszym kraju. Wśród argumentów za fasadowością, czyli pozornością funkcjonowania ustroju demokratycznego w Polsce, pojawiają się kwestie związane z ustawianiem wyborów poprzez manipulowanie sondażami czy zdominowanie stacji publicznych przez udział w nich osób powiązanych z partią rządzącą. Ponadto w jednym z raportów Najwyższa Izba Kontroli wskazała, że Rzeczpospolita ma również problem z funkcjonowaniem na jej terytorium patologii władzy, które w konsekwencji prowadzą do braku zaufania obywateli do państwa.

Materiały źródłowe