W artykule
Jeśli na hasło „ochrona przyrody” przestraszyłeś się, że przeczytasz kolejny nudny artykuł o segregacji śmieci i oszczędzaniu wody, to niepotrzebnie. Ochrona przyrody znacznie różni się od zagadnień ochrony środowiska czy ekologii. Choć – rzecz jasna – wszystkie mają wspólny mianownik.
Czym jest ochrona przyrody?
Rumuński filozof, Emil M. Cioran powiedział, że „pozwalając na pojawienie się człowieka, natura popełniła więcej niż błąd – zamach na samą siebie”, z czym trudno się nie zgodzić.
W ograniczaniu skutków tego błędu pomóc ma nauka, jaką jest ochrona przyrody. Stanowi ona interdyscyplinarną dziedzinę wiedzy, obejmującą głównie zagadnienia biologii, ale także ekologii, filozofii, socjologii, prawa i edukacji. Jej głównym celem jest wypracowanie odpowiednich metod ochrony i utrzymania różnorodności biologicznej. Polega ona na przestrzeganiu zrównoważonego użytkowania, odnawianiu oraz – co najważniejsze – zachowaniu w niezmienionym stanie poszczególnych zasobów i składników przyrody zarówno ożywionej, jak i nieożywionej.
Zadania ochrony przyrody
Zadania związane z ochroną przyrody różnią się w zależności od państwa. W Polsce są one określone dokładnie w Ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Najważniejsze cele, jakie wyszczególniono w ustawie (Art. 2 ust. 2 pkt 1-7) to:
- utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów;
- zachowanie różnorodności biologicznej;
- zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego;
- zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów wraz z ich siedliskami, przez ich utrzymanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony;
- ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień;
- utrzymanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody;
- kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody.
Jak to się zaczęło – czyli historia ochrony przyrody
Już w IV wieku p.n.e. Arystoteles słusznie zauważył, iż „nadszedł czas, aby zrozumieć, że przyroda bez człowieka będzie istniała, ale człowiek bez przyrody nie”. Niestety przez wiele kolejnych stuleci ludzie bagatelizowali ten fakt. Co prawda, zarówno w średniowiecznej Europie, jak i starożytnych Chinach oraz Indiach pojawiało się wiele zarządzeń ograniczających wycinanie lasów czy polowania na zwierzęta, jednak miały one charakter czysto ekonomiczny, religijny lub nawet wynikały z prywatnych ambicji panujących, którzy chcieli mieć więcej zwierzyny na własne łowy.
W Polsce pierwszą ochronną decyzją był wydany w 1020 roku przez Bolesława Chrobrego zakaz polowania na bobry. Nie był on jednak podyktowany względami naukowymi, lecz zamiarem poprawy obronności kraju – rozlewiska bobrów umacniały naturalne granice na rzekach. O świadomych przesłankach naukowych można mówić dopiero pod koniec XVI wieku, kiedy to Zygmunt III Waza zakazuje polowań na ginącego tura oraz nakazuje ochronę jego naturalnych ostoi. Niestety czyni to poniewczasie i już około 30 lat później, w 1627 roku, w Puszczy Jaktorowskiej na Mazowszu pada ostatni na świecie tur. Początki rzeczywistej ochrony przyrody w Polsce to rok 1869. Wtedy to na terenach znajdujących się pod zaborem austriackim przyjęto Ustawę Sejmu Krajowego we Lwowie zakazującą „łapania, wytępiania i sprzedawania zwierząt alpejskich, właściwych Tatrom: świstaka i dzikich kóz”. Tym samym wskazane zwierzęta stały się pierwszymi prawnie chronionymi gatunkami.
Niespełna 20 lat później powstaje Pamiątka Pieniacka – utworzony przez hrabiego Włodzimierza Dzieduszyckiego w jego majątku koło Złoczowa na Podolu (obecnie na Ukrainie) pierwszy polski rezerwat przyrody. Lata międzywojenne to okres intensywnych prac Państwowej Rady Ochrony Przyrody, której wysiłki doprowadziły do utworzenia w 1932 roku pierwszych parków narodowych w Pieninach, Puszczy Białowieskiej oraz Czarnohorze (grupa górska znajdująca się obecnie na Ukrainie). Dalsza praca na rzecz ochrony przyrody w Polsce to już okres po II wojnie światowej, kiedy to powstawały pozostałe z istniejących aktualnie parków narodowych, a także wiele innych obszarów chronionych.
Formy ochrony przyrody w Polsce
W Ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Art. 6 ust. 1 pkt 1-10) określono dziesięć form ochrony przyrody obowiązujących na terenie naszego kraju, z których najważniejszy jest park narodowy. Pozostałe to:
Rezerwat przyrody
Tworzy się go na obszarach zachowanych w stanie naturalnym lub zmienionych w niewielkim stopniu, a także obejmujących ostoje i siedliska cennych gatunków roślin, grzybów i zwierząt, czy też formy przyrody nieożywionej o szczególnym znaczeniu przyrodniczym, kulturowym, naukowym i krajobrazowym. Rezerwat może być otoczony otuliną podobnie jak park narodowy. W Polsce wyróżnia się 9 typów rezerwatów (na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 r.): leśny, wodny, stepowy, słonoroślowy, faunistyczny, florystyczny, torfowiskowy, krajobrazowy i przyrody nieożywionej.
Park krajobrazowy
Chroni obszary o cennych wartościach przyrodniczych, historycznych, kulturowych, krajobrazowych. Otoczony może być otuliną. Na jego terenie możliwe jest wykorzystanie gruntów zgodnie z ich gospodarczym przeznaczeniem, ograniczona jest jedynie działalność inwestycyjna.
Obszar chronionego krajobrazu
Ustanawia się go na terenach o wyróżniającym się krajobrazie bogatym w zróżnicowane ekosystemy. Mogą to być korytarze ekologiczne lub tereny wartościowe pod względem turystycznym.
Obszar Natura 2000
Pełna nazwa to Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000. Jej głównym celem jest ochrona siedlisk i gatunków cennych oraz zagrożonych w skali całej Europy. Jest to forma ochrony ogólnoeuropejska, a zatem nie uwzględnia się granic państwowych, lecz wyznacza obszary cenne dla całej Wspólnoty Europejskiej. Obszary Natura 2000 wyznacza się na podstawie dwóch dyrektyw prawa Unii Europejskiej:
- Dyrektywa 2009/147/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa – zwana dyrektywą ptasią;
- Dyrektywa 92/43/EWG Rady z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory – zwana dyrektywą siedliskową (lub habitatową);
Zgodnie z przepisami prawa unijnego, każdy kraj członkowski UE ma obowiązek wyznaczania obszarów Natura 2000 na swoim terenie.
Pomnik przyrody
Może to być zarówno pojedynczy okaz przyrody ożywionej lub nieożywionej jak i ich skupiska posiadające szczególne wartości m.in. przyrodnicze, naukowe czy krajobrazowe. Obiekt uznawany za pomnik przyrody musi posiadać cechy wyróżniające go spośród innych mu podobnych. Tą formą ochrony mogą być obejmowane okazałe drzewa, krzewy, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.
Stanowisko dokumentacyjne
Wyznacza się je w miejscach ważnych pod względem naukowym, w których występują m.in. cenne formacje geologiczne, skupiska skamieniałości czy jaskinie. Zwykle są to miejsca mało widowiskowe i nieatrakcyjne dla widza nieposiadającego odpowiedniej wiedzy.
Użytek ekologiczny
Wyznacza się go na pozostałościach większych, cennych ekosystemów o dużym znaczeniu dla zachowania bioróżnorodności (może to być np. starorzecze).
Zespół przyrodniczo-krajobrazowy
Jest to niewielki fragment krajobrazu naturalnego lub kulturowego o wyjątkowych walorach widokowych lub estetycznych, który jednak jest zbyt mały, by kwalifikować się do ochrony jako rezerwat lub park krajobrazowy.
Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów
Warto podkreślić, że jest to hierarchia ochrony przyrody indywidualna dla Polski. Poszczególne kraje ustalają inną kolejność, jak również wprowadzają dodatkowe, odmienne formy ochrony lub też mają ich mniej, np. na Słowacji najwyższą formą ochrony jest rezerwat, zaś park narodowy zajmuje drugie miejsce.
Parki narodowe w Polsce
Parki narodowe wyznacza się na obszarach, które wyróżniają się szczególnymi walorami przyrodniczymi, krajobrazowymi, kulturowymi, naukowymi, społecznymi i edukacyjnymi. Aby utworzyć park narodowy, kluczowy jest fakt, że cenny pod względem przyrodniczym obszar musi obejmować powierzchnię nie mniejszą niż 1000 ha. Jest to istotny warunek, który decyduje o powstaniu parku narodowego. Na terenie parku narodowego cała przyroda i walory krajobrazowe podlegają ochronie. Może ona przybierać formę ścisłą, czynną lub krajobrazową, a dodatkowo obszar parku narodowego otoczony musi być otuliną. Głównymi zadaniami parków narodowych (zgodnie z Art. 8b ust. 1 pkt 1- 3 Ustawy) są:
- prowadzenie działań ochronnych w ekosystemach parku narodowego;
- obszar parku narodowego można udostępniać do celów naukowych, edukacyjnych, kulturowych, turystycznych, rekreacyjnych i sportowych. Działania te nie mogą negatywnie wpływać na przyrodę parku.
- prowadzenie działań związanych z edukacją przyrodniczą.
Ochrona ścisła
Oznacza całkowity brak ingerencji człowieka w naturalne procesy zachodzące na chronionym obszarze.
Ochrona czynna
Dopuszcza ingerencję człowieka w celu przywracania naturalnego, pierwotnego stanu ekosystemu (np. przebudowa drzewostanu, wypas zwierząt).
Ochrona krajobrazowa
Polega na ochronie charakterystycznych cech krajobrazu na danym obszarze chronionym, nie tylko cech naturalnych, ale także wprowadzonych przez działalność człowieka.
Otulina
Jest to strefa ochronna przylegająca do danej formy ochrony przyrody, mająca na celu minimalizowanie wpływu szkodliwej, zewnętrznej działalności człowieka na obszar chroniony.
Na terenie Polski istnieją obecnie 23 parki narodowe. Są to:
Babiogórski Park Narodowy (czytaj)
Białowieski Park Narodowy (czytaj)
Biebrzański Park Narodowy (czytaj)
Bieszczadzki Park Narodowy (czytaj)
Drawieński Park Narodowy (czytaj)
Gorczański Park Narodowy (czytaj)
Kampinoski Park Narodowy (czytaj)
Park Narodowy Gór Stołowych (czytaj)
Karkonoski Park Narodowy (czytaj)
Magurski Park Narodowy (czytaj)
Narwiański Park Narodowy (czytaj)
Ojcowski Park Narodowy (czytaj)
Pieniński Park Narodowy (czytaj)
Park Narodowy Bory Tucholskie (czytaj)
Poleski Park Narodowy (czytaj)
Roztoczański Park Narodowy (czytaj)
Słowiński Park Narodowy (czytaj)
Świętokrzyski Park Narodowy (czytaj)
Tatrzański Park Narodowy (czytaj)
Park Narodowy Ujście Warty (czytaj)
Wielkopolski Park Narodowy (czytaj)
Wigierski Park Narodowy (czytaj)
Woliński Park Narodowy (czytaj)
Materiały źródłowe
Informacje
1. Ustawa z dnia 19 lipca 1869 r. względem zakazu łapania, wytępiania i sprzedawania zwierząt alpejskich właściwych Tatrom, świstaka i dzikich kóz obowiązująca w Królestwie Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim (Dziennik Ustaw i Rozporządzeń dla Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, Rok 1869, część XI, Nr 26).
2. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz. U. 2004 nr 92 poz. 880, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20040920880 (dostęp 13.07.2021).
Jakub
