W artykule
Pobyt nad morzem zwykle kojarzy nam się z wakacjami i odpoczynkiem. Spacerujemy po piaszczystych plażach, podziwiamy malownicze klify – często nawet nie zdając sobie sprawy z tego, że są one efektem działalności rzeźbotwórczej morza bądź oceanu. Aby lepiej poznać te procesy, zapraszam do przeczytania dzisiejszego wpisu. Kto wie, może dzięki niemu, podczas następnych wakacji, zaskoczysz kolegów lub rodziców swoją wiedzą?
Rzeźbotwórcza działalność morza – wprowadzenie
Morza i oceany zajmują ponad 70% powierzchni Ziemi (ryc. 1.). Już to sugeruje, że ich znaczenie na naszej planecie musi być niezwykle istotne – tak też jest z punktu widzenia geografii i nauki zajmującej się rzeźbą powierzchni terenu, czyli geomorfologii.
Ryc. 1. Na zdjęciach satelitarnych widać, że znacznie większą powierzchnię naszej planety zajmują morza i oceany niż lądy. Ich rzeźbotwórcza działalność najlepiej jest jednak widoczna w strefie kontaktu z lądami, a więc na wybrzeżach. Tam też ją najlepiej zbadano i najczęściej opisywano.
W przypadku każdego z czynników rzeźbotwórczych, które w naszym cyklu wpisów nazywamy „rzeźbiarzami powierzchni Ziemi”, wyróżnić możemy działalność niszczącą (erozyjną) oraz budującą (akumulacyjną). Nie inaczej jest w przypadku mórz i oceanów. Pojawia się jednak pytanie: skąd pochodzi potencjał rzeźbotwórczy wody morskiej? Okazuje się, że gdyby pozostawała ona nieruchoma, jej zdolność do tworzenia nowych form terenu byłaby znikoma. Jest jednak inaczej, gdyż woda w morzach i oceanach znajduje się w ciągłym ruchu, a spośród wielu czynników, które to umożliwiają, najważniejszymi wydają się być:
- wiatr – odpowiada on za tworzenie się charakterystycznych fal, które możemy obserwować z lądu; stałe wiatry przyczyniać się mogą także do powstawania prądów morskich;
- trzęsienia ziemi oraz wybuchy wulkanów – powodują zmiany rzeźby dna oceanicznego, a tym samym pojawienie się szczególnie niebezpiecznego typu fal – tsunami;
- różnice ciśnienia atmosferycznego – mogą one generować tak zwane sejsze;
- oddziaływanie grawitacyjne Słońca oraz Księżyca – stanowi przyczynę występowania pływów morskich.
Wiemy już, że woda morska i oceaniczna, znajdująca się w ciągłym ruchu, ma spore możliwości rzeźbotwórcze. Pora więc poznać procesy, które za nie odpowiadają.
Procesy rzeźbotwórcze i formy rzeźby terenu związane z działalnością morza
Fale morskie, zawierające materiał skalny zabrany uprzednio z wybrzeża, uderzają o brzeg. Gdy jest on wysoki, to z czasem, w jego dolnej części, powstaje zagłębienie, które nazywamy niszą abrazyjną. Postępujący proces jej pogłębiania się sprawia, że nawis skalny nad niszą abrazyjną pod wpływem grawitacji obrywa się i w efekcie dochodzi do cofnięcia wybrzeża. Na skutek tego powstaje urwisko nadbrzeżne, nazywane klifem lub falezą (obrazek wyróżniający). Z kolei proces, który tutaj opisaliśmy, to abrazja, czyli erozyjna (niszcząca) działalność morza. Jest ona szczególnie intensywna wtedy, gdy:
- wieje silny wiatr, co zwiększa energię fal uderzających o brzeg;
- mamy do czynienia z dużymi amplitudami pływów;
- skały, które budują wysokie wybrzeże morskie, nie są odporne na erozję (np. gliny morenowe).
Zdarza się, że abrazja może prowadzić do wykształcenia także wielu innych form terenu. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy na wybrzeżu morskim obecne są skały o różnej odporności. Te mniej odporne szybko niszczy abrazja, a te o większej odporności pozostają znacznie dłużej, tworząc niejednokrotnie malownicze mosty skalne oraz ostańce abrazyjne. Ich ciekawym przykładem jest cały zespół o nazwie Dwunastu Apostołów – jedna z największych atrakcji turystycznych Australii (ryc. 2.).
Ryc. 2. Jeden z najbardziej znanych zespołów ostańców abrazyjnych – Dwunastu Apostołów na południowo-wschodnim wybrzeżu Australii
Pamiętaj, że morze nie tylko niszczy, ale także tworzy nowe formy terenu. Część z nich znajduje się pod powierzchnią wody, więc nie można ich dostrzec. Przykładowo: materiał z erozji wspomnianego klifu jest akumulowany przez cofające się fale w postaci platformy abrazyjnej (utworzonej z większych okruchów skalnych, bliżej lądu) oraz platformy akumulacyjnej (zbudowanej z drobniejszych okruchów skalnych, nieco dalej od brzegu). Zobrazowałem to na schematycznym rysunku poniżej (ryc. 3.).
Ryc. 3. Najważniejsze formy terenu na wybrzeżu wysokim – nisza abrazyjna i znajdujący się nad nią klif (formy erozyjne) oraz platforma abrazyjna i akumulacyjna, które są formami utworzonymi przez morze.
Nie da się jednak ukryć, że zdecydowanie więcej form akumulacyjnych znajdziemy na wybrzeżu niskim. Zaliczamy do nich:
- Kosy, czyli piaszczyste wały w formie półwyspów, które tworzą się w miejscu załamania linii brzegowej – zaczyna się tam wówczas gromadzić piasek, transportowany przez prądy przybrzeżne. Kosy poprzez ciągłe przyrastanie mogą finalnie doprowadzić do całkowitego odcięcia zatoki od otwartego morza i powstania jeziora przybrzeżnego. Taka kosa, która łączy się z lądem po obu stronach dawnej zatoki, nazywana jest mierzeją.
- Plaże – są to najczęściej piaszczyste, praktycznie płaskie fragmenty wybrzeża; tworzy je pozostawiony przez fale materiał skalny.
- Wał brzegowy – niska, zwykle kilkucentymetrowej wysokości forma w postaci długiego wałeczka z piasku i żwiru, który powstaje wzdłuż linii brzegowej w miejscu załamywania się fal. Znacznie wyższy, nawet kilkumetrowy, jest za to wał burzowy – tworzy się dalej od linii brzegowej. On także powstaje na skutek działalności akumulacyjnej fal morskich, lecz w trakcie sztormu, kiedy morze jest zdecydowanie bardziej wzburzone.
- Mielizna (rewa) – jest to długi, mniej więcej równoległy do brzegu, piaszczysty wał. Występuje pod powierzchnią wody w miejscu, gdzie zaczynają załamywać się fale. Gdy proces ten zachodzi nieco dalej od lądu, forma ta może być widoczna nad taflą morza lub oceanu. Wówczas określamy ją jako lido.
Podsumowanie
Działalność mórz i oceanów ma bardzo duże znaczenie rzeźbotwórcze, ale w stosunkowo wąskim pasie wybrzeża. W jej wyniku powstają zarówno formy erozyjne (nisze abrazyjne, klify, ostańce abrazyjne, łuki skalne), jak i akumulacyjne (np. plaże, wały brzegowe i sztormowe, mielizny itd.). Formy te wpływają na bardzo dużą atrakcyjność krajobrazu nadmorskiego, a tym samym sprzyjają rozwojowi turystyki. Plaże są miejscem odpoczynku dla turystów, zaś klify oraz mierzeje stają się niejednokrotnie celem osób uprawiających turystykę poznawczą. Formy terenu utworzone przez morze często podlegają ochronie – na przykład w Polsce taką funkcję pełni Woliński Park Narodowy.
Niestety, rzeźbotwórcza działalność mórz i oceanów może przynieść także spore straty gospodarcze. Szczególnie dobrze widać to w przypadku abrazji, przed którą wiele brzegów morskich musi być odpowiednio zabezpieczanych. Koszty tego typu przedsięwzięć są naprawdę wysokie i mogą sięgać setek tysięcy złotych. Brak takich inwestycji spowodował praktycznie całkowite zniszczenie kościoła w Trzęsaczu – przez abrazję brzegu morskiego dziś możemy podziwiać tylko jego jedną ocalałą ścianę (ryc. 4.).
Ryc. 4. Ruiny, a w zasadzie jedyna ściana kościoła w Trzęsaczu, które ocalały dzięki odpowiednim zabezpieczeniom brzegu morskiego przed abrazją. Jest to jeden z najciekawszych przykładów potęgi rzeźbotwórczej morza.
Zagadnienie rzeźbotwórczej działalności mórz i oceanów, podobnie jak to miało miejsce w przypadku rzek, jest bardzo obszerne, więc zapewne nie omówiłem w całości tego zagadnienia. Starałem się jednak wskazać Ci najważniejsze informacje z tego zakresu. Jeśli chcesz zagłębić się w to zagadnienie, sięgnij do literatury wskazanej pod artykułem.
Utrwal wiedzę
Rozwiąż zadania do tego tematu i utrwal wiedzę. Następnie sprawdź swoje odpowiedzi z rozwiązaniami przygotowanymi przez nauczycieli Odrabiamy.pl.
Materiały źródłowe
Informacje
1. Błaszczykiewicz W., Jerun O., Wawrzkowicz A., Teraz matura. Geografia. Vademecum, Nowa Era, Warszawa, 2019.
2. Flis J., Szkolny słownik geograficzny, WSiP, Warszawa, 1986.
3. Migoń P., Geomorfologia, PWN, Warszawa, 2016.
4. Stasiak J., Zaniewicz Z., Vademecum. Matura 2009. Geografia, Operon, Gdynia, 2006.
Ilustracje
[Ryc. 1.] https://pl.wikipedia.org/wiki/Satelitarne_obrazowanie_Ziemi#/media/Plik:Nasa_blue_marble.jpg – dostęp 4.10.2021
[Ryc. 2.] http://jollydiver.com/podwodne-odkrycie-dotyczace-dwunastu-apostolow/ – dostęp 5.10.2021
[Ryc. 3.] https://matura100procent.pl/zadania-maturalne/baza-zadan-maturalnych/baza-zadan-z-geografii/powloki-ziemi/powloki73/#iLightbox[postimages]/0 – dostęp 5.10.2021
[Ryc. 4.] https://www.rewal.com/atrakcje/trzesacz-slow-kilka-1480 – dostęp 5.10.2021