Matki Polki, czyli jak się żyło kobietom na początku XIX wieku

Współczesny stereotyp matki Polki, która całe swoje życie poświęca wyłącznie rodzinie, staje się powoli przestarzały. Kobiety aktywnie rozwijają się w wielu dziedzinach. Prowadzą badania naukowe, osiągają wysokie szczeble w karierze zawodowej oraz latają w kosmos. Ich przodkinie mogłyby im tylko pozazdrościć. Przyjrzyjmy się, jak wyglądało życie kobiet w I połowie XIX wieku.

Położenie prawne

Sytuacja kobiet żyjących w XIX w. niezależnie od pochodzenia wyglądała dość podobnie. Od czasów nowożytnych nie posiadały one zbyt wielu praw, a ich rola w życiu publicznym została ograniczona do minimum. Nie mogły udzielać się w polityce, samodzielnie zarządzać własnym majątkiem ani dysponować pieniędzmi, choć także tutaj występują wyjątki. Za głowę i głównego żywiciela rodziny uznawano mężczyznę. Rolą kobiety było zadbanie o sferę rodzinną poprzez opiekę nad domostwem i rodziną. Pod względem prawnym bez względu na status podlegała mężczyźnie, najpierw ojcu, później mężowi. 

Edukacja

W przeświadczeniu mieszkańców XIX-wiecznej Europy kobiety uchodziły za mniej zdolne, co znacząco wpłynęło na dalszą ich drogę edukacyjną. Oczekiwano od nich tego, że będą pracowite, skromne oraz gospodarne. Zgodnie ze zwyczajem dziewczęta pochodzące z rodzin mieszczańskich bądź ziemiaństwa kształciły się w domach lub pensjach, gdzie pod pilnym okiem nauczycieli pobierały nauki w zakresie dobrego zachowania, umiejętności śpiewu, gry na instrumencie, czy wykonywania robótek ręcznych. Dodatkowo zadbano o stosowną literaturę dla nich. W kanonie znajdowały się głównie romanse czy powieści obyczajowe, których celem było wskazanie wzorców do naśladowania. Nie chciano, aby poważniejsze treści zmąciły spokój dorastających dziewcząt.

Jedynie kobiety pochodzące z najbogatszych rodzin mogły dowiedzieć się czegoś więcej o świecie poprzez naukę języków czy liczne podróże, choć horyzont ten pozostawał nadal wąski. Nawet najlepsze wykształcenie kobiet nie równało się z tym, które mężczyźni odbierali na wyższych europejskich uczelniach. Edukacja kobiet przygotowywała je do wypełnienia roli matki i żony. 

W taki sposób Eliza Orzeszkowa opisywała XIX-wieczne kobiety:

„Kobieta aż do zamążpójścia widzi świat tylko przez okno swojego pokoju i oczami otaczających ją ludzi. Siebie samej nie zna, ani wie, co leży na dnie jej własnej istoty, jaka będzie z czasem i jakie najwłaściwsze są dla niej drogi. […]  Życie dla niej to zagadka, nad rozwiązaniem której głowy sobie przecież nie łamie.”

Praca i obowiązki

Czym zatem zajmowały się kobiety w XIX w.? Odpowiedź nie jest jednoznaczna. Wszystko zależało od pochodzenia i zamożności. Głównym celem kobiet niezależnie od pochodzenia było dobre małżeństwo. Do czasu jego zawarcia musiały się starać, aby znaleźć odpowiedniego kandydata. W czasach nowożytnych i XIX w. małżeństwo nadal było traktowane jako transakcja finansowa, która prowadziła do powiększenia majątku.  

W bogatych domach we wszelkich pracach domowych były wyręczane przez służbę. Nawet karmieniem dzieci zajmowały się mamki. Ich zadaniem było wyłącznie ładne prezentowanie się na salonach. Same również takie prowadziły. Na spotkania zapraszały polskie elity intelektualne i artystyczne. Niektóre z nich, uszlachetniając swoją pozycję, zajmowały się podtrzymywaniem wartości narodowych poprzez liczne fundacje czy kolekcjonowanie pamiątek związanych z ważnymi wydarzeniami z dziejów Polaków. 

Wspomniany w tytule termin „matka Polka” w swoim pierwotnym znaczeniu odnosił się właśnie do ziemianek. Kreował obraz kobiety, która całkowicie poświęciła się rodzinie i wychowaniu dzieci w zgodzie z tradycją polską. Nazwa miała odwoływać się do kultu Matki Boskiej.

Ryc. 1. Izabela Czartoryska (1746-1835)

Kobiety pochodzące z niższych warstw miały zdecydowanie więcej obowiązków. Oprócz codziennej opieki nad gospodarstwem domowym często musiały również podjąć pracę zarobkową, choć w środowiskach miejskich nie było to najlepiej postrzegane. Niezbyt dobre warunki bytowe robotników powodowały, że często kobiety, podobnie jak mężczyźni, pracowały w fabrykach. Trudniły się również takimi zawodami jak praczki, tkaczki czy krawcowe. Niestety za swoją pracę pobierały znacznie mniejsze wynagrodzenie. Ponadto w czasie ciąży lub połogu nie mogły liczyć na zmniejszenie zakresu pracy. Często dzień po porodzie kobieta musiała wrócić do pracy.

Podobnie wyglądało życie kobiet na wsi. Różnica polegała tylko na tym, że kobieta stroniąca od pracy w polu czy w gospodarstwie postrzegana była jako bezwartościowa. 

Ryc. 2. Jean Francois Millet „Kobiety zbierające kłosy”

Tak mówiono o traktowaniu kobiet w środowisku chłopskim:

„Włościanie nasi baczniejsi są częstokroć na wygodę lichej krowy niż własnej żony”.

Wśród mieszczanek wiele zależało od zamożności ich rodzin. Obraz kobiety z bogatszej warstwy przedstawiał mieszczankę, która cieszyła się dość dużą swobodą. Najbogatsze prowadziły życie podobne do tego charakterystycznego dla ziemiaństwa. Uczęszczały na bale lub spotkania towarzyskie. W wolnych chwilach haftowały lub grały na instrumentach. 

Drobnomieszczanki, które pochodziły z rodzin rzemieślniczych bądź kupieckich, często wspierały swoich mężów w prowadzeniu własnej działalności. Ponadto zdarzały się przypadki, w których to właśnie kobiety prowadziły przedsiębiorstwo. Mogły zarządzać własnymi sklepami, pracowniami krawieckimi, pralniami czy kawiarniami. Nie były to jednak lokale, które cieszyły się wielkim uznaniem wśród pozostałej części społeczeństwa. Niezamężne zaś najmowały się jako guwernantki bądź służba w domach zamożnych.

Zmiany w pozycji kobiet w I połowie XIX wieku

Pod wpływem przemian technologicznych i stopniowej demokratyzacji, która nastała w państwach europejskich, stopniowo rodził się ruch emancypacji kobiet. W Europie Zachodniej nastąpiło to jeszcze pod koniec XVIII w. i wiązało się z rewolucją francuską. Na ziemiach polskich początki ruchu datuje się na lata 40. XIX w. 

Ryc. 3. Klementyna z Tańskich Hoffmanowa (1798-1845)

Spośród pionierek emancypacji na pierwszy plan wybija się Klementyna z Tańskich Hoffmanowa. Pochodziła ze szlacheckiej rodziny. Była pisarką, działaczką społeczną i pedagożką. W 1819 r. opublikowała swoją debiutancką książkę Pamiątka po dobrej matce, czyli ostatnie jej rady dla córki, którą wydała pod pseudonimem Młoda Polka. W swoim dziele postulowała wychowanie kobiet w duchu praktycznym i patriotycznym. Upowszechniła ideę, w której starała się połączyć tradycyjną rolę kobiet z podnoszeniem wiedzy kobiet o otaczającym świecie. Kładła szczególny nacisk na wykształcenie kobiet w duchu narodowym. Zwalczała wszelkie elementy kultury obcej, które były powszechne w procesie wychowania dziewcząt z wyższych sfer. Od 1825 r. zajmowała się nadzorowaniem kształcenia w pensjach dla dziewcząt. 

Krytyką poglądów Hoffmanowej zajęła się późniejsza prekursorka polskiego feminizmu Narcyza Żmichowska. Była pisarką i poetką, która pochodziła z biednej rodziny ziemiańskiej. Jej stosunek do tez wygłaszanych przez Klementynę Hoffmanową wynikał z doświadczeń, które nabrała w Instytucie Guwernantek w Warszawie oraz w czasie emigracji we Francji. Głosiła konieczność kształcenia kobiet w taki sposób, aby zyskały one umiejętność samodzielnego podejmowania decyzji. Sprzeciwiała się ograniczaniu kobiet wyłącznie do ról matek i żon, choć w stworzonej przez siebie pensji umożliwiała kształcenie gospodarczo-praktyczne dla kobiet, które chciały się poświęcić tym rolom. Dla innych proponowała ścieżkę naukową. 

Ryc. 4. Narcyza Żmichowska (1819-1876)

Na przestrzeni lat grupa kobiet ze sfer ziemiańskich skupiona wokół postaci Narcyzy Żmichowskiej zyskała miano entuzjastek. Uchodziły za dość kontrowersyjne, ponieważ wbrew wszelkim utartym konwenansom paliły cygara oraz jeździły konno, co postrzegano  w tamtym czasie za zajęcie wyłącznie męskie. Działalność pierwszych grup feministycznych skupiona była wokół  salonów literackich. W czasie spotkań poruszano sprawy związane z edukacją kobiet oraz ich uczestnictwem w życiu społecznym. 

Do wybuchu powstania styczniowego pozycja kobiet nie uległa zmianie. W społeczeństwie polskim uzmysłowiono sobie tylko, że kwestia emancypacji istnieje. Jej rozkwit nastał dopiero w II połowie XIX w. pod wpływem dalszego rozwoju technologicznego oraz zmian w strukturach społecznych. 

Materiały źródłowe