Lądolody

Lądolody definiujemy jako wielkie lodowe czasze, które zakrywają znaczne obszary, liczone niejednokrotnie w setkach tysięcy kilometrów kwadratowych. Współcześnie zajmują one głównie obszar Grenlandii (lądolód Grenlandii) oraz Antarktydy (lądolód Antarktydy).

Rzeźbotwórcza działalność lądolodu ― wprowadzenie

Lądolody, podobnie jak lodowce górskie, znajdują się w ciągłym ruchu (efekt oddziaływania siły grawitacji oraz ogromnego ciśnienia wywieranego przez wyżej położone warstwy śniegu i lodu), a to stwarza ich duży potencjał rzeźbotwórczy. Jak w przypadku każdego innego czynnika rzeźbotwórczego, działalność ta obejmuje procesy niszczące (erozyjne) oraz budujące (akumulacyjne). Jednak wpływ lądolodów na rzeźbę, z racji znacznie większych objętości i mas lodu, jest dużo bardziej widoczny niż w przypadku lodowców górskich. Można to stwierdzić zwłaszcza wtedy, kiedy taki lądolód się wytopi na skutek ocieplenia klimatu. Bardzo dobry tego przykład mamy w Europie Północnej oraz na Pojezierzach Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie po zlodowaceniu w okresie plejstocenu (około 12 000 lat temu), w holocenie, klimat wyraźnie się ocieplił, co doprowadziło do wycofania się lądolodu skandynawskiego. W efekcie powstał tam charakterystyczny typ ukształtowania terenu, który określamy mianem rzeźby glacjalnej.

Erozyjna, czyli niszcząca działalność lądolodów

Podczas poruszania się lądolód, podobnie jak lodowiec górski, niszczy podłoże skalne na skutek detersji, detrakcji oraz egzaracji – wspominaliśmy o nich już ostatnim razem. W efekcie oddziaływania tych procesów erozyjnych powstają, podobnie jak w wyniku działalności lodowców górskich, mutony (barańce), wygłady, rysy i bruzdy lodowcowe, które w przypadku lądolodów są często znacznie większe.

Lądolody są tak wielkie, że potencjał erozyjny mają także wody z wytapiającego się lądolodu. Gdy płyną one pod nim, mogą tworzyć spektakularne, długie na kilkanaście kilometrów rynny polodowcowe, których głębokość niejednokrotnie przekracza 100 metrów. Obecnie większość z nich wypełniona jest wodą – tak powstały jeziora rynnowe; ich przykładem jest najdłuższe jezioro w Polsce – Jeziorak (ryc. 2). Inny typ jezior, wytopiskowych, także powstaje na skutek działalności erozyjnej lądolodu i wód pochodzących z jego topnienia. W tym przypadku duża bryła lodu odrywa się z czoła lądolodu, a następnie wbija w podłoże, formując obniżenie (niejednokrotnie o regularnym, okrągłym kształcie). Bryła lodu wytapia się, tworząc jezioro, które określa się czasami także mianem oczka wytopiskowego (ryc. 3).

Ryc. 1. Jezioro Jeziorak, wypełniające rynnę polodowcową powstałą w wyniku erozji podłoża przez wody fluwioglacjalny ― na zdjęciu widoczny, charakterystyczny, wydłużony kształt jeziora

Ryc. 2. Niewielkie Jezioro Wegner, o charakterystycznym, okrągłym kształcie  charakterystycznym dla oczek wytopiskowych. Jezioro te znajduje się w pobliżu Jeziora Charzykowskiego w województwie pomorskim.

Wody fluwioglacjalne, czyli pochodzące z topnienia lądolodu, wypływają także przed jego czoło. Tam napotykają na rzeki, których dalszy bieg jest zablokowany przez lądolód. W efekcie tego wody rzeczne i fluwioglacjalne łączą się ze sobą i płyną mniej więcej równolegle do czoła lądolodu w poszukiwaniu ujścia zgodnie z nachyleniem terenu. Tak duża objętość wody eroduje podłoże, przyczyniając się do powstawania pradolin. Ciągną się one czasami na długości kilkuset kilometrów. Do najbardziej znanych pradolin w Polsce zaliczamy pradolinę warszawsko-berlińską i toruńsko-eberswaldzką (ryc. 3).

Ryc. 3. Przebieg pradolin na obszarze Polski jest ściśle związany z okresem dłuższego położenia czoła lądolodu ― z tego względu mają one w Polsce układ mniej więcej równoleżnikowy

Akumulacyjna, czyli budująca działalność lodowców górskich

Lądolód, przesuwając się po powierzchni terenu, zdziera z niego materiał skalny. Wtapia się on w lód i w ten sposób może być transportowany na znaczne odległości. Po wytopieniu lądolodu materiał skalny osadzony zostaje w zupełnie nowym miejscu, często setki kilometrów od miejsca pochodzenia, co prowadzi do powstawania nowych form terenu. Tego rodzaju działalność lądolodów określamy jako budującą lub akumulacyjną, a powstałe formy nazywamy, podobnie jak w przypadku lodowców górskich, morenami. Ich zasięg jest jednak znacznie większy. W zależności od tego, gdzie się one tworzą, wyróżniamy ich kilka typów.

1. Moreny czołowe – są to kamienisto-żwirowe wały przed czołem lądolodu – tworzy go materiał skalny pozostający z wytapiającego się lodu. Często przybierają postać wzniesień do kilkuset metrów wysokości, ciągnących się przez wiele kilometrów (ryc. 5). Przykładem wzniesienia moreny czołowej są Wzgórza Szymbarskie, których najwyższy szczyt, Wieżyca, osiąga wysokość ponad 300 m n.p.m. Czasami też powstaje morena spiętrzona (na skutek pchania materiału skalnego, zwykle piaszczysto-żwirowego, przed czołem lądolodu).
2. Moreny denne – formują się pod całą powierzchnią lądolodu, a z racji nierównomiernej akumulacji tego materiału powstaje powierzchnia moreny dennej z licznymi wzniesieniami i zagłębieniami. Część tych zagłębień wypełnia się wodą, tworząc stosunkowo płytkie, o zróżnicowanej linii brzegowej i sporej powierzchni jeziora morenowe. Przykładem takiego jeziora w Polsce jest Jezioro Śniardwy.

Ryc. 4. Wzniesienia moreny czołowej w Suwalskim Parku Krajobrazowym

Akumulacyjna działalność lądolodów na tym się nie kończy. Czasami lądolód przenosi z odległych obszarów duże bloki skalne i pozostawia je w nowym miejscu w postaci głazów narzutowych (zwanych także eratykami). Lądolód, przesuwający się po powierzchni już wcześniej zbudowanej z osadów polodowcowych, pod wpływem nacisku tworzy drumliny, czyli asymetryczne garby o opływowym, zbliżonym do elipsy kształcie. Występują one zwykle grupowo, czego przykładem są drumliny zbójeńskie (ryc. 5).

Ryc. 5. Drumliny zbójeńskie, utworzone w wyniku akumulacyjnej działalności lądolodu

Nowe akumulacyjne formy rzeźby mogą zostać utworzone także przez wody fluwioglacjalne. Pierwszymi z takich form są sandry, czyli rozległe, wachlarzowate stożki napływowe nachylone pod niewielkim kątem. Są zbudowane głównie z piasku naniesionego przez wody roztopowe na przedpolu lądolodu. Prostopadle do czoła lądolodu, często w jego szczelinach, gromadzą się piaski i żwiry. Po stopieniu lodu tworzą długie na kilkadziesiąt kilometrów ozy – ich wysokość sięga nawet 50 metrów. Nieraz powstają one wzdłuż jezior rynnowych. O ile prostopadle do czoła lądolodu występują ozy, to równolegle do niego pojawiają się kemy. Są to wzniesienia do kilkudziesięciu metrów wysokości, utworzone przez wody roztopowe w szczelinach lodowca. Schemat wraz z większością wspomnianych elementów rzeźby glacjalnej, o których wspominaliśmy, znajduje się poniżej (ryc. 6).

Ryc. 6. Efekty rzeźbotwórczej działalności lądolodu

Podsumowanie i znaczenie rzeźbotwórczej działalności lądolodów

Działalność lądolodów ma ogromne znaczenie dla środowiska przyrodniczego w północnej części Europy, Azji oraz Ameryki Północnej. Aktywnie zmienia również rzeźbę terenu na obszarze Grenlandii oraz Antarktydy. Oprócz ewidentnego ukształtowania rzeźby terenu osady pozostawione przez lądolód wpłynęły na typ genetyczny gleb na danym obszarze, a pośrednio także na rodzaj roślinności. Przykładowo: na piaskach w obrębie sandrów często tworzą się gleby bielicowe. – na nich najczęściej powstają lasy iglaste, z kolei na powierzchni moreny dennej zbudowanej z glin polodowcowych – gleby brunatne i płowe, na których zazwyczaj rosną lasy liściaste i mieszane. Lądolody w znacznej mierze ukształtowały również wody powierzchniowe (obecność licznych jezior, przebieg dolin rzecznych). W Polsce najlepiej działalność plejstoceńskiego lądolodu skandynawskiego jest widoczna w pasie pobrzeży oraz pojezierzy.

Krajobraz utworzony przez lądolody, z licznymi jeziorami rynnowymi, morenowymi i wytopiskowymi, jest niezwykle atrakcyjny turystycznie. Dzięki temu może być wykorzystywany przez lokalną ludność jako ważne źródło dochodów. Jednocześnie wyjątkowość takiej rzeźby sprawia, że obszary te są często chronione, np. w ramach parków krajobrazowych. Obecność takiej formy terenu nie sprzyjała osadnictwu, stąd też do dziś obszary o rzeźbie młodoglacjalnej często nie mają zbyt gęstego zaludnienia. Charakteryzują się one niewielkim stopniem zanieczyszczenia. Mała żyzność gleb utrudnia na tym obszarze działalność rolniczą, a przemysł, ze względu na dużą wartość przyrodniczą obszarów polodowcowych, często podlega znacznemu ograniczeniu.

Materiały źródłowe