W artykule
Mieszkańcy Wersalu kochali zwierzęta, zarówno te domowe, jak i dzikie. Królewscy pupile odgrywali niezwykle ważną rolę w czasach panowania Ludwika XIV oraz jego następców. Równie ważnym elementem codzienności francuskich królów były polowania.
Wersal – nieprzypadkowa lokalizacja
Pałac wersalski od 1682 r. pełnił funkcję oficjalnej rezydencji królów Francji. Najczęściej jest opisywany jako centrum dowodzenia absolutnych monarchów francuskich oraz symbol ancien régime. Warto jednak przybliżyć jego położenie oraz walory przyrodnicze.
Ancien régime
Pojęcie oznacza ‘stare rządy’, jest stosowane w odniesieniu do absolutystycznych rządów królów we Francji, mających miejsce przed rewolucją z lat 1789-1799.
Początki pałacu wiążą się z osobą Ludwika XIII i jego pasją do polowań w regionie Île-de-France, między zamkiem w Saint-Germain a Meudon. Często królewskie wypady do lasu kończyły się po zmierzchu, przez co władca zostawał na noc w jednej z wersalskich gospód. Najbliżsi współpracownicy króla zasugerowali, że nie przystaje monarsze przebywać w tak nędznych warunkach. Dlatego też władca postanowił wybudować w połowie drogi z Saint-Germain do Meudon niewielki zamek myśliwski. Ludwik XIII przybywał do swej siedziby w Wersalu znacznie częściej, nie tylko w dni polowań. Dlatego też nakazał go rozbudować oraz upiększyć. Modernizacja objęła także ziemie przylegające do zamku, z których utworzono liczący około 70 hektarów park.
Ryc. 1. P. de Champaigne, „Ludwik XIII”, 1635 r.
Lokalizacja pałacu wersalskiego nie była więc przypadkowa – wynikała z zamiłowania Ludwika XIII do dzikich zwierząt i natury. Jego następca przedsięwziął kolejne modyfikacje architektoniczne. Podczas panowania Ludwika XIV Wersal stał się najznakomitszym pałacem w nowożytnej Europie. W jego najbliższym otoczeniu znalazły się budynki, które stały się domem dla wielu zwierząt.
Ryc. 2. P. Patel, „Wersal z lotu ptaka”, 1668 r.
Menażeria
Nieopodal pałacu wersalskiego zbudowano menażerię, czyli przestrzeń, w której przetrzymywano egzotyczne gatunki zwierząt. Została zaprojektowana przez architekta Louisa Le Vau. Jej budowę rozpoczęto w 1663 r. W centralnej części znajdowało się obserwatorium w kształcie ośmiokąta. Na drugim piętrze budynku umieszczono żelazne balkony, które pozwalały na obserwację dzikich zwierząt żyjących na siedmiu wybiegach układających się w kształt wachlarza. Nieopodal znajdowała się także woliera, czyli pomieszczenie, w którym przebywały ptaki. Menażeria była miejscem spotkań, wypoczynku, odwiedzali ją także malarze oraz zoolodzy.
Ryc. 3. J.F. Daumont, „Widok na menażerię wersalską”, 1676-1722.
Zwierzęta zgromadzone w menażerii były wyrazem bogactwa francuskich władców. Świadczyły także o ich potędze i rozbudowanej sieci koneksji politycznych. Część okazów była bowiem przesyłana monarchom jako podarunek. Pierwszy słoń w Wersalu pojawił się w 1668 r. i pochodził z Konga. Podarował go Ludwikowi XIV król Portugalii. Kolejny przybył z Indii. Jego podróż na kontynent europejski trwała rok. Zjawił się we Francji w 1773 r. Po wybiegach przechadzały się także inne zwierzęta: lwy, tygrysy, pantery, wielbłądy, gazele, nosorożce, hieny, zebry, antylopy, ostronosy, kwaggi (wymarły podgatunek zebry stepowej), mandryle, pawiany, małpy, strusie, kazuary. W wolierze żyły m.in. żurawie, perliczki, flamingi, dzikie kaczki, bociany, czaple, orły, kolibry. Szacuje się, że menażeria i woliera zgromadziły ponad 120 gatunków ssaków i 230 gatunków ptaków.
Ryc. 4. Szkielet pierwszego słonia, który pojawił się w Wersalu. Żył 13 lat.
Królewscy pupile na salonach
Wersal zamieszkiwały nie tylko dzikie i egzotyczne okazy z odległych części świata. Po pałacowych korytarzach biegały też domowe zwierzęta władców, ich rodzin, dworzan oraz arystokratów. Urozmaicały codzienność domowników Wersalu, zarówno tych młodszych, jak i starszych. Szczególną popularnością cieszyły się koty i psy. Choć zdarzały się przypadki, że po wersalskich komnatach latały papugi. Królewskim pupilom pozwalano na więcej: przebywały w specjalnych apartamentach, siadały na drogocennych meblach czy drzemały na królewskich kolanach. Posiłki spożywały z porcelanowych miseczek, a na szyjach nosiły bogato zdobione kamieniami obroże.
Ryc. 5. N. de Largillière, „Rodzina Ludwika XIV”, 1715-1720
Ludwik XIV uwielbiał psy myśliwskie, dlatego też nakazał uwiecznić jednemu z francuskich malarzy swoich ulubieńców – Bonne, Nonne i Ponne. Na królewskich obrazach rodzinnych pojawiają się także papillony, czyli psy mające charakterystyczne uszy w kształcie skrzydeł motyla (fr. papillon – ‘motyl’).
Ryc. 6. F. Desportes, „Bonne, Nonne i Ponne – psy z watahy Ludwika XIV”, ok. 1702 r.
Koty nie cieszyły się wówczas popularnością w królewskim środowisku, co wynikało ze średniowiecznego przesądu, że są to zwierzęta reprezentujące siły zła. Nie zawsze tak jednak było. Potwierdzają to upodobania Armanda Richelieu, który był kociarzem. Pierwszy minister Ludwika XIII miał aż 14 kotów. Co ciekawe, do dziś zachowały się w źródłach ich imiona. Zajmowały one ważne miejsce w życiu polityka. Spały w osobnym pokoju, znajdującym się w pobliżu jego osobistej sypiali. Ponadto, by odpowiednio zadbać o kocią rodzinę, Richelieu zatrudnił dwóch pomocników. Po śmierci pierwszy minister miał zagwarantować opiekunom i kotom dom oraz pieniądze na utrzymanie.
Ryc. 7. Ch. É. Delort, „Richelieu i jego koty”, 1885 r.
Szczególną troskę w stosunku do psów okazywał Ludwik XV oraz jego żona, Maria Leszczyńska. Monarcha upodobał sobie zwłaszcza charty. Tak troszczył się o swoich czworonożnych pupili, że zatrudnił specjalnego kucharza, by zadowolić ich podniebienia. Za dnia monarcha wykorzystywał je podczas polowań, a po ich zakończeniu poświęcał im czas na zabawę. Nocą psy spały na jedwabnych prześcieradłach we własnych komnatach. Na dworze Ludwika i jego małżonki żyły także koty. Szczególnymi względami cieszyły się białe angory. Ulubiony wabił się Brillant. O poranku budził monarchę, a w dni spotkań Rady Ministrów towarzyszył królowi podczas obrad.
Ryc. 8. J.J. Bachelier, „Kot Angora łapiący ptaka”, 1761 r. Kot na obrazie to Brillant.
Wspominane już papillony były ulubionymi psami metresy Ludwika XV, Madame Pompadour. Królewska kochanka miała dwa psy z tej rasy. Nazywały się Inez i Mimi. Z przekazów wynika, że nie opuszczały jej na krok. Śledziły każdy ruch swej pani. Ta miała zakładać im na szyje tak drogocenne klejnoty, że wartością przewyższały stroje niektórych dworzan. Także Madame du Barry (ostatnia metresa Ludwika XV) lubiła zwierzęta, a najbardziej papugi. Według przekazów ta, którą posiadała, miała czarne pióra i potrafiła wykrzykiwać w obecności właścicielki: „Idzie piękna pani!”. Kochanka króla miała ją trzymać w klatce ozdobionej porcelanowymi kwiatami.
Ryc. 9. Portrety psów Madame Pompadour – po lewej Inez, po prawej Mimi
Ryc. 10. Klatka na papugę Madame du Barry
Zwierzęta towarzyszyły także Ludwikowi XVI i jego żonie Marii Antoninie. W ich środowisku były obecne zwłaszcza papillony i mopsy. Król nie przepadał za kotami, bowiem w przeszłości przypadkowo usiadł na jednym, co przypłacił licznymi zadrapaniami. Królewska para zaniedbała jednak menażerię, która ostatecznie upadła w czasie rewolucji francuskiej.
W królewskiej stajni
Konie są symbolem wolności, wytrzymałości, witalności. Kojarzy je się także z władzą i bogactwem. Podobnie było w wersalskiej stajni, gdzie żyło około 2000 wierzchowców. Ich obecność była niezbędna, bowiem stanowiły najpowszechniejszy środek transportu. Wykorzystywano je także do wykonywania prac polowych i rozrywki. Na terenie Wersalu znajdowały się dwie stajnie: mała i wielka. Pierwsza gromadziła konie wykorzystywane do ciągnięcia karet i powozów. W drugiej znajdowały się konie myśliwskie, bojowe i wyścigowe.
Wierzchowce były niezbędne podczas polowań, a myśliwskie wypady do lasu stanowiły częstą rozrywkę królewskiego środowiska. Konie pełniły nie tylko funkcje rozrywkowe – w czasie pokoju stanowiły formę treningu i przygotowania do wojny. Polowania łączyły czynności przyjemne z pożytecznymi. Królowie, ale także królowe, często polecali malarzom przedstawiać się na wierzchowcach w czasie pogoni za leśną zwierzyną. Chcieli pokazać swoją odwagę oraz fakt, że narażają życie. W ten sposób demonstrowali przewagę i władzę, zarówno nad ludźmi, jak i naturą.
Ryc. 11. J.B. Oudry, „Ludwik XV podczas polowania na jelenie w lesie Saint-Germain”, 1730 r.
Nie tylko szlachetne gatunki
W okolicach pałacu wersalskiego hodowano także gospodarcze gatunki zwierząt, wykorzystywane do konsumpcji. Już Ludwik XIII wyznaczył przestrzeń na podwórko. Później na jego miejscu powstała menażeria z dzikimi okazami. Na fermie żyły takie zwierzęta, jak krowy, owce, kurczaki, świnie, kozy, króliki. Zwierzętami gospodarczymi interesowała się zwłaszcza Maria Antonina, która zbudowała hameau de la Reine, czyli hamlet (wioskę, osadę) królowej. Składały się na nią rustykalne chaty, zabudowania gospodarcze, m.in.: stodoła, mleczarnia, chlewnia, kurnik, gołębnik, oraz liczne pastwiska. Była to przestrzeń stanowiąca dla królowej azyl. Przebywała w niej tylko z zaufanymi osobami. Wraz z dwórkami wypasała owce, a krowy i kozy poiła wodą serwowaną z porcelanowych wiader wyprodukowanych w Sèvres.
Ryc. 12. Zdjęcie przedstawiające Hameau de la Reine
Zwierzęta na wersalskim dworze pełniły ważną rolę. Stanowiły atrakcję, ale także dotrzymywały towarzystwa w codziennych czynnościach. Ponadto wykorzystywano je podczas polowań oraz jako pokarm dla mieszkańców pałacu. Były nie tylko królewskimi pupilami, ale także wyrazicielami potęgi i bogactwa absolutystycznej Francji.
Materiały źródłowe
Informacje
Tekst przygotowany w oparciu o wystawę znajdującą się w Wersalu pt. „The King’s Animals”, dostępną od 12.10.2021 r. do 13.02.2022 r.
Ilustracje
Ryc. 1. Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Ludwik_XIII#/media/Plik:Louis_XIII_(de_Champaigne).jpg, dostęp: 15.02.2022 r.
Ryc. 2. Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Pa%C5%82ac_wersalski#/media/Plik:Chateau_de_Versailles_1668_Pierre_Patel.jpg, dostęp: 15.02.2022 r.
Ryc. 3. Źródło: http://collections.chateauversailles.fr/?permid=permobj_2cc2caac-16b6-4c08-94c5-105bf0b78c64#96fb6e2d-b336-4d8b-bb5a-c44fcca96382, dostęp: 15.02.2022 r.
Ryc. 4. Źródło: https://en.chateauversailles.fr/sites/default/files/dscf6361_echelle.jpg, dostęp: 15.02.2022 r.
Ryc. 5. Źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Louis_XIV_of_France_and_his_family_attributed_to_Nicolas_de_Largilli%C3%A8re.jpg, dostęp: 15.02.2022 r.
Ryc. 6. Źródło: https://www.mutualart.com/Artwork/Bonne–Nonne-and-Ponne–the-dogs-of-King/A94311E9AB545042, dostęp: 22.02.2022 r.
Ryc. 7. Źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Richelieu_et_ses_chats.jpeg, dostęp: 15.02.2022 r.
Ryc. 8. Źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jean-Jacques_Bachelier_(Un_chat_Angola).jpg, dostęp: 15.02.2022 r.
Ryc. 9. Źródło: http://www.madamedepompadour.com/_eng_pomp/galleria/design/arredam/lugxv/ines.htm, http://www.madamedepompadour.com/_eng_pomp/galleria/design/arredam/lugxv/mimi.htm, dostęp: 15.02.2022 r.
Ryc. 10. Źródło: https://pl.pinterest.com/pin/258253359852354054/, dostęp: 15.02.2022 r.
Ryc. 11. Źródło: https://www.wikiart.org/en/jean-baptiste-oudry/louis-xv-1710-1774-stag-hunting-in-the-forest-at-saint-germain-1730, dostęp: 15.02.2022 r.
Ryc. 12. Źródło: https://en.chateauversailles.fr/discover/estate/estate-trianon/queen-hamlet#history-of-the-premises, dostęp: 15.02.2022 r.