Skip to content

Kazimierz Odnowiciel (poziom podstawowy)

W artykule

Następca Mieszka II nie miał lekko. Odziedziczył państwo słabe i pogrążone w chaosie. Jak poradził sobie z licznymi problemami Kazimierz Odnowiciel? Czy udało mu się zjednoczyć Polskę?

Upadek państwa po śmierci Mieszka II

Mieszko II zmarł w 1034 r. Pozostawił swojemu następcy – Kazimierzowi, państwo pogrążone w chaosie i zamęcie. Syn drugiego króla Polski przejął władzę w kraju jako książę, jednak jego autorytet był  bardzo słaby.

J. Matejko, „Kazimierz Odnowiciel”,  rysunek z cyklu „Poczet królów i książąt polskich”.

Ryc. 1. J. Matejko, „Kazimierz Odnowiciel”,  rysunek z cyklu „Poczet królów i książąt polskich”, 1890-1892 

Czy wiesz, że…

pierwsze imię księcia – Kazimierz – oznacza „niszczyć” („kazić”) i „pokój” („mir”)? Pojawiło się po raz pierwszy w dynastii piastowskiej. Kazimierz miał także drugie imię, które brzmiało Karol. Był to hołd wobec Karola Wielkiego. Jego chwała była wynikiem niemieckich wpływów wśród Piastów (np. matki Kazimierza – Rychezy, siostrzenicy Ottona III).

 

Powstanie ludowe (reakcja pogańska)

Objęcie tronu książęcego przez Kazimierza zbiegło się z niebezpiecznymi wydarzeniami wewnątrz państwa (1037-1038). Możnowładcy konkurowali ze sobą o władzę, wybuchały bunty poddanych. Przyczyną wystąpień ludności były zarówno kwestie polityczne, jak i religijne. Ludzie sprzeciwiali się rozwojowi instytucji państwowych, rosnącym obciążeniom finansowym, ale także instytucji Kościoła. Upatrywali w nim źródło zwiększenia opłat związanych z działaniem świątyń oraz narzędzie do wykorzystywania ludzi. 

Podczas wystąpień buntownicy dopuszczali się okrutnych czynów – zabijali księży oraz świeckich możnowładców. Powracali także do wierzeń pogańskich, niszczyli i palili Kościoły.

W. Gerson, „Kazimierz Odnowiciel wracający do Polski”.

Ryc. 2. W. Gerson, „Kazimierz Odnowiciel wracający do Polski”, 1893 r.

Mazowsze i Miecław

Z zamieszania i słabego autorytetu Kazimierza skorzystał Miecław – mazowiecki urzędnik (cześnik – urzędnik zajmujący się usługiwaniem władcy podczas posiłku), który doprowadził do oddzielenia się tej dzielnicy od państwa polskiego i ogłosił się księciem Mazowsza. Emitował własne monety, co umocniło jego pozycję.

Chaos wykorzystali także bogaci i wpływowi urzędnicy  na Pomorzu, którzy przejęli władzę i powrócili do pierwotnych wierzeń.

Mieszko II próbował zapanować nad sytuacją wewnątrz państwa. Chciał wzmocnić swoją władzę kosztem uprawnień możnowładców. Ta decyzja im się nie spodobała. Dlatego też w 1037 r. został wygnany z kraju. Schronienie znalazł w Niemczech.

Najazd Brzetysława 

Z niestabilnej sytuacji skorzystał jej południowo-zachodni sąsiad. Czeski książę Brzetysław w 1039 r. najechał Polskę. Szczególnie ucierpiała Wielkopolska. Brzetysław dotarł aż do Gniezna, które złupił i zniszczył. Zdobył także Kraków, Giecz, Poznań i Wrocław. Czesi wywieźli m.in. relikwie św. Wojciecha i złoty krzyż ufundowany przez Mieszka I. Oderwali od Polski Małopolskę oraz Śląsk. Polska w latach 30. XI w. stała się państwem zrujnowanym.

Mapa przedstawiająca Polskę w czasach Kazimierza Odnowiciela

Ryc. 3. Mapa przedstawiająca Polskę w czasach Kazimierza Odnowiciela. Zwróć uwagę na Mazowsze oraz przebieg najazdu Brzetysława. 

Przyczyny najazdu Brzetysława  Skutki najazdu Brzetysława 
  • kryzys wewnętrzny monarchii piastowskiej w I połowie XI w. i osłabienie państwa;
  • bunt poddanych, reakcja pogańska;
  • zanik władzy monarszej;
  • rozpad organizacji grodowej;
  • dążenie Brzetysława do odzyskania utraconych przez Czechy ziem oraz odbicia krzywd wyrządzonych przez wojska Bolesława Chrobrego.
  • spustoszenie Wielkopolski;
  • złupienie Gniezna;
  • ogromne zniszczenia (np. gród wraz z kościołem kamiennym na wyspie Jeziora Lednickiego);
  • wzięcie w niewolę ludzi i wykorzystywanie ich jako taniej siły roboczej;
  • kradzież relikwii św. Wojciecha;
  • przyłączenie Śląska do Czech;
  • wzmocnienie pozycji Czech;
  • osłabienie pozycji Polski;
  • powrót Kazimierza do ojczyzny.

Powrót Kazimierza do Polski 

Władca Niemiec był zaniepokojony wzrostem znaczenia Czech, dlatego postanowił wesprzeć Kazimierza, który złożył mu hołd. Książę otrzymał od cesarza Henryka III 500 rycerzy oraz gwarancję bezpieczeństwa na zachodniej granicy. Wsparcia Kazimierzowi udzielił także książę kijowski – Jarosław Mądry. Zarówno zachodniemu, jak i wschodniemu sąsiadowi Polski zależało na odbudowaniu w Europie równowagi, która została zachwiana w wyniku działalności Brzetysława. Sojusz z Rusią Kijowską został potwierdzony ślubem Kazimierza z siostrą Jarosława Mądrego – Dobroniegą. Kazimierz powrócił do Polski w 1039 r. 

Kryzys państwa polskiego w I połowie XI w.
Przyczyny  Wydarzenie Skutki
  • w 1031 r. doszło do najazdu niemieckiego i ruskiego na ziemie polskie;
  • Polska poniosła straty terytorialne podczas panowania Mieszka II – odpadły zdobycze Bolesława Chrobrego, czyli Milsko, Łużyce, Morawy, Słowacja i Grody Czerwieńskie;
  • nastąpiło osłabienie autorytetu władcy;
  • miały miejsce niepokoje i bunty społeczne wywołane niechęcią do władz świeckich i kościelnych (powstanie ludowe / reakcja pogańska);
  • rosły obciążenia finansowe;
  • zauważalne było wyczerpanie skarbu państwa z powodu agresywnej polityki zagranicznej polskich władców;
  • doszło do oddzielenia się Mazowsza i Pomorza od Polski;
  • postępował wzrost znaczenia możnych, co negatywnie odbiło się na pozycji władców z dynastii piastowskiej;
  • w 1039 r. doszło do najazdu Brzetysława, ograbienia państwa polskiego przez czeskiego księcia oraz oderwania Śląska i Małopolski;
  • możni doprowadzili do wypędzenia Kazimierza z Polski.
Kryzys państwa polskiego w I połowie XI w. (lata 30. XI w.)
  • Mieszko II utracił koronę;
  • zauważalne było osłabienie autorytetu władcy w oczach poddanych;
  • nastąpił spadek znaczenia Polski na arenie międzynarodowej;
  • Polska poniosła straty terytorialne;
  • utracono relikwe i inne święte przedmioty;
  • kraj cofnął się w rozwoju;
  • aparat państwowy załamał się;
  • podporządkowano interesy Polski cesarstwu;
  • osłabło znaczenie  chrześcijaństwa;
  • nastąpił upadek polskiej organizacji kościelnej.

Odbudowa państwa polskiego przez Kazimierza Odnowiciela 

Gdy Kazimierz pojawił się w Polsce, rozpoczął dzieło odbudowy państwa polskiego. Miał do osiągnięcia trzy zasadnicze cele:

  1. odzyskać utracone tereny,
  2. odbudować państwo pod względem wewnętrznym oraz zlikwidować jak najwięcej zniszczeń,
  3. zabezpieczyć państwo polskie, by w przyszłości nie dochodziło do kryzysów. 

Najważniejsze kroki, jakie podjął Kazimierz to:

  1. Odbudowa państwa pod względem terytorialnym.
  • Książę zdobył zbrojnie Małopolskę, Wielkopolskę, a później MazowszeŚląsk (musiał płacić z niego Czechom trybut od 1054 r.; trybut – danina, którą płacił władca podbitego państwa władcy zwycięskiemu).
  • Przeniósł główną siedzibę władzy ze zniszczonego Gniezna do Krakowa. Odtąd Kraków pełnił funkcję stolicy państwa. 
  1. Odbudowa organizacji kościelnej. 
  • Kazimierz odnowił biskupstwo w Krakowie i  we Wrocławiu.
  • Nie udało mu się odnowić arcybiskupstwa w Gnieźnie.
  • Książę ufundował klasztor benedyktynów w Tyńcu (1044 r.) i opactwo w Mogilnie (1045 r.).
Zdjęcie przedstawiające klasztor benedyktyński w Tyńcu

Ryc. 4. Klasztor benedyktyński w Tyńcu, zdjęcie współczesne

  1. Odbudowa państwa pod względem organizacyjnym i administracyjnym.
  • Kraków zaczął pełnić funkcję najważniejszego ośrodka w Polsce, zarówno pod względem administracyjnym (siedziba księcia), ale także kościelnym (siedziba biskupa krakowskiego). 
  • Kazimierz odbudował grody.  
  • Książę wprowadził instytucję beneficjum, czyli uposażenia – odtąd nadawał wojom oraz duchownym ziemię, z której mieli się utrzymywać. Tym samym duchowni (a zwłaszcza biskupi) zaczęli stawać się wielkimi posiadaczami ziemskimi. Kazimierz wiedział, że skarb państwa świeci pustkami po okresie kryzysu. Musiał jednak utrzymać wojów niezbędnych do obrony państwa przed zagrożeniem. Dlatego też zaczął nadawać im ziemię, która stała się ich głównym źródłem utrzymania. Wojowie korzystali z niej na zasadach określonych w prawie rycerskim. W ten sposób w Polsce zaczęła kształtować się warstwa rycerska oraz system feudalny.
Organizacja drużyny
Jak było przed Kazimierzem Odnowicielem? Reformy wprowadzone przez Kazimierza Odnowiciela 
Władca utrzymywał drużynę, wspierał rodziny wojów oraz zapewniał im niezbędne wyposażenie. Było to bardzo kosztowne i znacznie obciążało skarbiec. Władca przestawał utrzymywać drużynę. Zaczął nadawać wojom ziemię, która stanowiła źródło ich utrzymania. Zasady użytkowania nadań (beneficjów) były określone prawem książęcym. W zamian wojowie mieli stawiać się zbrojnie na wezwanie władcy.

Przydomek 

Przy imieniu Kazimierza widnieje przydomek Odnowiciel. Otrzymał go, ponieważ wyciągnął swój kraj z kryzysu i zdołał odbudować go terytorialnie. Ponadto doprowadził do odnowienia organizacji kościelnej, która w czasie powstań ludowych uległa całkowitemu zniszczeniu ze strony zbuntowanej pogańskiej ludności. Usprawnił działanie armii, tym razem nie organizując drużyny, jak jego poprzednicy, lecz wprowadzając system nadań ziemskich. W ten sposób stworzył podstawy stanu rycerskiego na terenach Polski. Jego rządy doprowadziły do wzmocnienia państwa. 

Władca zmarł w 1058 r., po 18 latach rządów. 

Ocena panowania Kazimierza Odnowiciela

Mocne strony panowania Kazimierza Odnowiciela: 

  • władca odbudował państwo po okresie kryzysu i chaosu (tzw. druga monarchia piastowska), 
  • Kazimierz Odnowiciel uzyskał militarne wsparcie od Niemiec i Rusi Kijowskiej,
  • książę odzyskał państwo piastowskie w granicach z ostatnich lat panowania Mieszka II,
  • władca przeniósł stolicę do Krakowa, 
  • odbudowano grody, 
  • odnowiono organizację kościelną, 
  • władca ufundował klasztor benedyktynów w Tyńcu i Mogilnie,
  • zaczęło kształtować się rycerstwo oraz system feudalny na ziemiach polskich,
  • Kazimierz doprowadził do umocnienia pozycji Polski na arenie międzynarodowej,
  • zakończyły się wojny, które rujnowały państwo polskie. 

Słabe strony panowania Kazimierza Odnowiciela:

  • władca nie zdołał utrzymać władzy na początku swojego panowania, 
  • Kazimierz Odnowiciel musiał uciekać do Niemiec, 
  • książę nie odzyskał korony królewskiej, 
  • nie udało się odnowić arcybiskupstwa w Gnieźnie,
  • podczas panowania Kazimierza doszło do uzależnienia Polski od Niemiec,
  • Polska musiała płacić Czechom trybutu ze Śląska, 
  • władca nie odzyskał wszystkich ziem, które należały do Polski podczas panowania Bolesława Chrobrego.

Materiały źródłowe

Ilustracje

[Ryc. 1.] https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Kazimierz_I_Odnowiciel.jpg,  dostęp: 11.05.2022 r.
[Ryc. 2.] https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wojciech_Gerson-Kazimierz_Odnowiciel.jpg, dostęp: 11.05.2022 r.
[Ryc. 3.]  https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/DU6PPDK8l, dostęp: 11.05.2022 r.
[Ryc. 4.] https://www.shutterstock.com/pl/image-photo/monastery-benedictine-fathers-tyniec-1980435902, dostęp: 11.05.2022 r.