Deszcz

Woda w postaci stałej, jak lodowce górskie i lądolody, ma duże możliwości rzeźbotwórcze. Woda kształtuje jednak powierzchnię naszej planety także w ciekłym stanie skupienia – pod postacią opadów atmosferycznych, rzek, mórz oraz oceanów. Dziś zajmiemy się znaczeniem morfogenetycznym pierwszego z wymienionych czynników – opadów atmosferycznych, spośród których największe znaczenie ma deszcz. W jaki sposób krople deszczu mogą zmieniać rzeźbę terenu i od czego zależy intensywność ich oddziaływania? Tego dowiecie się z naszego wpisu.

Rzeźbotwórcza działalność deszczu – wprowadzenie

Opady deszczu z różną częstotliwością występują praktycznie na całym świecie. Wyjątek stanowią obszary położone w strefie klimatu okołobiegunowego polarnego (tam opady, ze względu na całoroczne ujemne temperatury powietrza, pojawiają się tylko w postaci śniegu). Zdolność kropel deszczu do kształtowania rzeźby terenu zależy od wielu czynników.

Najważniejsze z nich zostały wskazane poniżej.

a) Intensywność opadu – z tego względu przeprowadzono wiele klasyfikacji. Według cytowanego przez profesora Migonia (2006) podziału wyróżnia się następujące rodzaje opadów deszczu:

• mżawka – z intensywnością około 0,25 mm/h  i maksymalną prędkością opadania kropel wody 4,1 m/s;
• lekki deszcz – z intensywnością około 1 mm/h i maksymalną prędkością opadania kropel wody 4,8 m/s;
• umiarkowany deszcz – z intensywnością około 4 mm/h i maksymalną prędkością opadania kropel wody 5,7 m/s;
• silny deszcz – z intensywnością około 15 mm/h i maksymalną prędkością opadania kropel wody 6,7 m/s;
• ulewę – z intensywnością nawet 40 mm/h i maksymalną prędkością opadania kropel 7,3 m/s.

b) Rodzaj podłoża skalnego – obszar zbudowany z twardych skał krystalicznych, np. granitów i gnejsów, stanie się praktycznie odporny na oddziaływanie deszczu. Z kolei podłoże zbudowane z drobnoziarnistych skał osadowych, zwięzłych lub luźnych, np. lessów bądź piasków, będzie bardziej podatne na ten typ oddziaływania;

c) Obecność roślinności – pokrywa roślinna skutecznie chroni podłoże skalne przed przekształceniem przez krople deszczu. Jej brak z kolei to czynnik, który intensyfikuje ten proces.

Jak więc widać, morfogenetyczne znaczenie deszczu wzrasta na obszarach, gdzie występują znaczące opady, nie ma zwartej pokrywy roślinnej, a teren zbudowany jest z drobnych, luźnych skał osadowych. 

Formy rzeźby powstające w wyniku działalności wód opadowych

Przekształcenie rzeźby terenu przez deszcz rozpoczyna się w momencie uderzenia kropli wody o powierzchnię terenu. Jeżeli podłoże skalne jest luźne, tworzą się wówczas niewielkie kratery uderzeniowe (ryc. 1.). Zwykle tego typu mikroformy terenu są nietrwałe, ale czasami zdarza się, że na powierzchni podłoża widać je tygodniami.

Ryc. 1. Powstawanie małych kraterów uderzeniowych podczas opadania kropli deszczu na luźne podłoże skalne

Skutkiem bombardowania powierzchni terenu przez krople deszczu, oprócz tworzenia kraterów uderzeniowych, jest także rozbijanie agregatów mineralnych, przesuwanie poszczególnych ziaren po powierzchni terenu, a nawet ich odrzucanie na kilka lub kilkanaście centymetrów. Woda opadowa może jednak także niejako kompaktować (scalać) grunt, wypełniając wolne przestrzenie między ziarnami minerałów – to nasila spływanie wody po powierzchni terenu, zwłaszcza tego o dużych nachyleniach. Często podczas wspomnianego procesu następuje spłukiwanie zwietrzeliny w dół stoku przez wodę opadową – taki proces nazywamy ablacją deszczową. Powoduje ona powstawanie różnego rodzaju podłużnych form erozyjnych. Mniejsze z nich to bruzdy i rozcięcia erozyjne, a większe – wąwozy, jary i parowy (ryc. 2.).

Ryc. 2. Wąwozy tworzą się w wyniku wypłukiwania przez wodę opadową podłoża zbudowanego z lessów; na fotografii jeden z najbardziej znanych wąwozów w Polsce – Korzeniowy Dół w okolicach Kazimierza Dolnego

Jedną z najbardziej spektakularnych form rzeźby terenu, które powstają w wyniku działalności opadów deszczu, są piramidy ziemne. Tworzą się one wówczas, gdy na powierzchni terenu znajdują się niejako osłony – chroniące przed wymyciem materiał skalny leżący poniżej. Rolę takiej osłony często pełnią pojedyncze, większe okruchy skalne. Dookoła tej osłony materiał jest wypłukiwany, jednak pod nim długo nie zostaje naruszony. W efekcie powstają spektakularne, czasami nawet kilkunastometrowe, formy terenu przypominające kształtem wieże lub piramidy. Na ich szczycie często ciągle znajduje się większy okruch skalny, który umożliwił jej powstanie (ryc. 3.). Piramidy skalne znane są z wielu miejsc na świecie, m.in. z rezerwatu Davolja Varos w Serbii, podnóża Himalajów oraz południowego Tyrolu.

Ryc. 3. Piramidy ziemne na stokach góry Ritten w południowym Tyrolu (Włochy)

Ablacja deszczowa może doprowadzić do znaczącej erozji nie tylko w obrębie skał, ale także gleby. Dzieje się tak zwłaszcza na zaoranych, nieosłoniętych przez roślinność gruntach ornych. Gdy ablacja deszczowa doprowadza do niemal całkowitego wypłukania gleby z danego obszaru, powstają tak zwane badlands (ryc. 4.). Erozyjna działalność wód opadowych ponadto przyczyniać się może do wytworzenia izolowanych form terenu, takich jak iglice oraz ostańce. Tego typu erozja ma miejsce także podczas spływania wody w wyniku szybkiego topnienia pokrywy śnieżnej.

Ryc. 4. Badlands – typowa powierzchnia terenu, na której widoczne są liczne rozcięcia erozyjne; powoduje je spływająca woda po intensywnych opadach deszczu. Na fotografii Park Narodowy Badlands w Dakocie Południowej (USA)

Podsumowanie i znaczenie rzeźbotwórczej działalności opadów

Wody opadowe, głównie w postaci deszczu, na pierwszy rzut oka nie wydają się mieć dużego znaczenia rzeźbotwórczego. Powstające małe formy terenu, takie jak kratery uderzeniowe, często są nietrwałe i przez nas niezauważane. Jednak jak się okazuje, opady deszczu mogą odpowiadać za powstawanie znacznie bardziej spektakularnych form terenu, np. piramid ziemnych czy wąwozów, które są bardzo atrakcyjne z punktu widzenia turystycznego. Dzięki temu stają się źródłem dochodów dla lokalnej ludności.

Pomimo tego że gdyby nie deszcz, działalność rolnicza nie byłaby możliwa, to jednak proces ablacji deszczowej powoduje znaczące straty w tym sektorze gospodarki. Spływająca po stoku woda opadowa przyczynia się do erozji gleby, zmniejszając jej urodzajność. Czasami proces ten całkowicie wyłącza część obszarów z użytkowania rolniczego (badlands w Ameryce Północnej). Ważne z tego względu są podejmowane przez człowieka działania, które proces ten mogą znacząco ograniczyć. Zalicza się do nich prowadzenie orki w poprzek stoku oraz przeznaczanie stromych stoków pod zalesianie lub użytkowanie ich jako łąki i pastwiska.

Warto w tym miejscu także wspomnieć o tym, że szczególnie destrukcyjne jest oddziaływanie opadów gradu – na powierzchnię terenu i dla rolników; może ono dotyczyć również samochodów. W takiej sytuacji małe kratery uderzeniowe powstają nie tylko na powierzchni terenu, ale także na karoserii pojazdów, co wiąże się z oczywistymi stratami. Ostatnio doszło do tego w wielu miastach naszego kraju, m.in. w Zakopanem oraz Krakowie. Jak więc widać, każdy z nas może bezpośrednio odczuć morfogenetyczne znaczenie opadów. Oby te przykre były jak najrzadsze!

Materiały źródłowe