W artykule
Na pozór wymienione w tytule pojęcia łączy wyłącznie obszar Hellady, czyli starożytnej Grecji. Gdyby przyjrzeć się głębiej, łączy je jeszcze jedna rzecz – odwołują się one do początków antycznej kultury greckiej. Przyjrzyjmy się, w jaki sposób ta kultura się ukształtowała oraz jaki wpływ wywarły na nią cywilizacje minojska i mykeńska.
Cywilizacja minojska
Cywilizacja minojska uchodzi za jedną z najstarszych cywilizacji powstałych w świecie greckim. Z jej rozwojem utożsamia się mitycznego króla Krety – Minosa, który miał przyczynić się do uczynienia z Krety hegemona, czyli zwierzchnika w tym rejonie Morza Śródziemnego. Według mitu był potomkiem samego Zeusa. To właśnie od imienia tego władcy stworzono termin kultura minojska.
Ciekawostka
W każdej legendzie jest ziarnko prawdy, o czym przekonacie się w dalszej części artykułu. Niestety w przypadku Minosa nie ma źródeł poświadczających, że w ogóle istniał. Część badaczy uważa, że imię mitycznego króla nie jest nazwą, lecz terminem, który Kreteńczycy stosowali wobec swoich władców.
Cywilizacja minojska narodziła się na Krecie około 3000 r. p.n.e. i trwała aż do 1450 r. p.n.e., gdy w niewyjaśnionych okolicznościach znikła. Mieszkająca tam ludność nie była spokrewniona z Grekami kontynentalnymi. Zdecydowanie większe więzi łączyły Minojczyków z mieszkańcami Azji Mniejszej.
Labirynt Minotaura
Kreteńczycy nie stworzyli jednolitego tworu państwowego, lecz skupiali się w niewielkich wspólnotach, na czele których stali królowie. Oprócz najwyższej władzy pełnili oni funkcje kapłanów.
Wśród najważniejszych osad minojskich należy wymienić: Knossos, Fajstos, Malię czy Hagię Triadę. Centralnym punktem takiej osady był pałac. Pełnił on funkcje nie tylko siedziby władcy, lecz również spichlerza, w którym przechowywano zboże, wino i oliwę oraz główne miejsce spotkań i kontaktów handlowych.
Pałace nie były otoczone murem, co wskazywałoby na pokojowe nastroje na wyspie oraz brak zagrożenia zewnętrznego. Zabudowa pałacu minojskiego przywodziła na myśl wielki i skomplikowany labirynt. Charakteryzowała się bowiem mnogością korytarzy, przejść oraz sal. Dla wielu badaczy to właśnie pałace minojskie miały stać się genezą mitu o Minotaurze.

Ryc. 1. Ruiny pałacu w Knossos
Minotaur był synem Pazyfae, żony króla Krety Minosa i byka zesłanego przez Posejdona. W sztuce przedstawiany jest jako człowiek z głową byka bądź byka z głową człowieka. Stanowił ogromne zagrożenie dla mieszkańców Krety, stąd król podjął decyzję o zbudowaniu dla niego labiryntu.
Większość pałaców była wielokondygnacyjna. Na najniższych piętrach znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, gdzie magazynowano żywność w tzw. pitosach lub prowadzono warsztaty rzemieślnicze.

Ryc. 2. Pitosy – naczynia do przechowywania zboża, wina i oliwy
Na wyższych kondygnacjach znajdowały się zaś sale reprezentacyjne, w których przebywał władca oraz jego świta. Były one znacznie bardziej dekoracyjne. Ściany zdobiły freski z motywami roślinnymi, zwierzęcymi oraz religijnymi.

Ryc. 3. Zrekonstruowany fresk w ruinach pałacu w Knossos
Życie codzienne
Minojczycy zajmowali się rolnictwem, rzemiosłem i handlem. Uprawiali m.in. winorośl, oliwki i zboże oraz produkowali naczynia z gliny, a także luksusowe tkaniny wełniane. Prowadzili bardzo intensywny handel morski z krajami sąsiadującymi. Na trasie ich szlaków występowały m.in. wybrzeża Azji Mniejszej, wyspy Morza Egejskiego, a nawet Egipt.
Ciekawostka
W źródłach egipskich Minojczycy występują pod nazwą Kefti.
Na podstawie fresków i odkryć archeologicznych możemy wyobrazić sobie, jak wyglądali oraz co nosili Minojczycy. Mężczyźni golili się na łyso, pozostawiając jednak niewielkie pasmo włosów na potylicy. Nosili przepaski na biodrach. Kobiety miały długie, kręcone, delikatnie upięte włosy. Zakładały długie spódnice z obcisłymi paskami oraz mocno wycięte staniki.
Religia
Niewiele wiadomo na temat panteonu bóstw Minojczyków. Przypuszcza się, że byli politeistami, co oznacza, że wierzyli w wiele bóstw. Cechą charakterystyczna kultu minojskiego była dominacja kultu bóstw żeńskich.

Ryc. 4. Figurka bogini z Knossos w rękach trzyma dwa węże. Na jej głowie siedzi zaś kot.
Mieszkańcy Krety odprawiali swoje kulty w grotach oraz specjalnych salach pałacowych. Składali swoim bogom ofiary w postaci płodów rolnych, figurek zwierząt, broni oraz narzędzi.
W kulcie minojskim duże znaczenie miała symbolika byka. W sztuce często przedstawiano sceny walki byków (z gr. tauromachia) lub ich rogi. Możliwe, że to właśnie z tych wierzeń powstały mity o porwaniu Europy przez Zeusa w ciele byka lub o Minotaurze.

Ryc. 5. Walka z bykiem
Pismo
Cywilizacja minojska posługiwała się własnym pismem ideograficznym. Było to pismo linearne A, które współcześnie stanowi wielką zagadkę dla naukowców. Pomimo lat starań nie zostało ono bowiem rozszyfrowane. Jego odczytanie pozwoliłoby na poznanie szczegółów życia politycznego i społecznego Minojczyków.

Ryc. 6. Najbardziej znany przykład pisma linearnego A – Dysk z Fajstos
Kres istnienia
Upadek cywilizacji minojskiej nastąpił ok. 1450 r. p.n.e. Wśród przyczyn wyróżnia się:
- Inwazję Achajów z Grecji kontynentalnej – mieli oni podbić Kretę, zniszczyć jej miasta oraz przejąć władzę nad wyspą.
- Wybuch wulkanu na Therze (dzisiejsze Santorini) – teza ta stała się początkiem mitu o Atlantydzie, czyli krainie, która została zniszczona przez wielki potop. Jako pierwszy opisywał ją Platon.
- Kryzys wewnętrzny na Krecie – brak jednolitej władzy na wyspie miał skutkować licznymi podziałami wśród Minojczyków i wybuchami wojen domowych.
Odkrycie pozostałości kultury minojskiej
W 1897 r. z inicjatywy brytyjskiego archeologa Arthura Evansa przeprowadzono na Krecie wykopaliska, w czasie których odkryto ruiny wielkich pałaców z okresu świetności wyspy. Jego działalność na Krecie jest różnie oceniana. Z jednej strony przyczynił się do usystematyzowania wiedzy na temat kultury minojskiej – stworzył jej podział oraz charakterystykę. Z drugiej zaś strony w czasie przeprowadzonych prób rekonstrukcji znalezisk opierał się wyłącznie na swoich domysłach, które w późniejszych latach okazały się błędne.
Cywilizacja mykeńska
Cywilizacja mykeńska związana jest z obszarem współczesnej Grecji kontynentalnej. Jej głównym ośrodkiem stały się Mykeny położone w Argolidzie. Za twórców tej cywilizacji uznaje się plemiona greckie, które przybyły na tereny Bałkanów około II tysiąclecia p.n.e. Pierwszym z nich mieli być Achajowie. Rozkwit cywilizacji nastąpił w XVI – XII w. p.n.e. Pamięć o niej przetrwała dzięki opowieściom o wojnie trojańskiej, w czasie której Achajowie dokonali oblężenia Troi.
Wojna Trojańska był to konflikt opisany w eposie Homera Iliada, który dotyczył sporu między Achajami a Trojańczykami. Według mitu wydarzenie to miał zapoczątkować Parys, który będąc synem króla Troi, porwał Helenę – najpiękniejszą z kobiet, żonę króla Sparty Menelaosa. Wojna trwała bardzo długo i zakończyła się klęską Troi.
Ciekawostka
Nazwa Achajowie została wykorzystana w eposach Homera Iliada i Odyseja.
Achajowie organizowali się w niewielkie ośrodki, na czele których stał król i naczelny dowódca armii – wanaks. Oprócz Myken takimi osadami były również Pylos, Gia i Teby. Wanaks stał na czele wspólnoty. Od niego zależały sprawy polityczne oraz gospodarcze. Zadaniem króla był odpowiedni podział surowców. W zamian za surowiec wanaks mógł liczyć na gotowy produkt wykonany przez rzemieślników lub rolników. Ponadto jako władca mógł przekazywać część ziem swoim poddanym.
Monumentalne warownie
Ośrodki mykeńskie składały się głównie z twierdzy, w której znajdowała się siedziba władz. W odróżnieniu od tych prezentowanych na Krecie miały charakter militarny. Budowano je z bloków kamiennych na wzniesieniach, co miało strategiczne znaczenie, ponieważ pozwalało na dostrzeżenie zagrożenia z dość dużej odległości. Posiadały grube mury oraz niewielkie bramy wejściowe. Nie miały dziedzińców. Wszelkie zdobienia podkreślały wojskową rolę budowli.
Ciekawostka
Monumentalizm budowli mykeńskich przyczynił się do powstania legend, według których mury warowne miały zostać wybudowane przez cyklopów.
Pałace pełniły funkcję rezydencji wanaksa oraz głównego centrum życia całej wspólnoty. Dokonywano w nich transakcji handlowych oraz rozwijano produkcję rzemieślniczą.

Ryc. 7. Lwia Brama w Mykenach
Życie codzienne
Achajowie byli ludem ściśle skoncentrowanym na obronności. Przyczyniło się to do opanowania przez tę społeczność umiejętności wytwarzania przedmiotów z metalu. Przedstawiciele kultury mykeńskiej zasłynęli w szczególności ze złotnictwa.
Religia
Mykeńczycy byli politeistami. Przypuszcza się, że wierzyli w bogów olimpijskich, z których za najważniejszego, głównie na Peloponezie, uznawali Posejdona. Swoim bóstwom składali ofiary ze zbóż, ziół, oliwy, miodu, złotych przedmiotów czy zwierząt. Rytuał przeprowadzano w megaronach, czyli reprezentacyjnych częściach pałaców, które były prostokątnymi salami opartymi na czterech kolumnach.
Cywilizacja mykeńska zasłynęła z bogatych obrządków pogrzebowych. Odnalezione na terenie Myken grobowce zawierały wiele cennych przedmiotów, naczyń, biżuterii czy złotych masek. Najsłynniejszą z nich jest maska Agamemnona.

Ryc. 8. Złota maska z Myken
Grobowce mykeńskie miały wygląd tolosa, czyli kamiennej budowli zbudowanej na planie koła, zwieńczonej sklepieniami kopułowym. Najsłynniejszym tego typu grobowcem jest grób Agamemnona w Mykenach.

Ryc. 9. Grób Agamemnona w Mykenach
Pismo
Mykeńczycy posługiwali się pismem linearnym B, które zostało odczytane w 1953 r. przez Michaela Ventrisa i Johna Chadwicka.
Pismo linearne B – system stworzony do zapisu języka greckiego. Stanowił modyfikację pisma linearnego A. Składał się z 90 znaków, które wyrażały samogłoski, sylaby otwarte lub ideogramy.
Przetłumaczone źródła z inskrypcjami w tym piśmie dostarczyły informacji na temat religii oraz zakresu własności ówcześnie żyjących. Były to bowiem głównie spisy inwentarzowe.
Kres istnienia
Cywilizacja mykeńska upadła w XII w. p.n.e. pod wpływem najazdów obcych plemion. Początkowo były to Ludy Morza, których pochodzenie do końca nie jest znane. Ich ekspansja rozpoczęła się na Bliskim Wschodzie i postępowała w kierunku Półwyspu Bałkańskiego. Około 1100 r. p. n.e. nastąpiła migracja jednego z plemion greckich – Dorów, którzy zajęli cały obszar achajskiej Grecji. Wszystko to przyczyniło się do nastania wieków ciemnych, które trwały aż do VIII w. p.n.e.
Odkrycie pozostałości kultury mykeńskiej
Pod wpływem fascynacji opowieściami Homera niemiecki archeolog Heinrich Schliemann podjął starania zmierzające do odkrycia mitycznej Troi. W czasie swoich wykopalisk w różnych rejonach Półwyspu Bałkańskiego odkrył pozostałości kultury mykeńskiej. W latach 1874-1876 prowadził bezpośrednie wykopaliska w Mykenach, gdzie odnalazł bogate grobowce oraz pozostałości warowni. To on przyczynił się do nazwania wielu znalezisk od postaci homeryckich eposów.
Cechy charakterystyczne pierwszych greckich cywilizacji:
Kultura minojska | Kultura mykeńska |
|
|
Utrwal wiedzę
Rozwiąż zadania do tego tematu i utrwal wiedzę. Następnie sprawdź swoje odpowiedzi z rozwiązaniami przygotowanymi przez nauczycieli Odrabiamy.pl.
Materiały źródłowe
Informacje
- Hammond N. G.L., Dzieje Grecji, przeł. Świderkówna A., Warszawa 1994.
- Kumaniecki K., Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1964.
- Jaczynowska M., Musiał D., Stępień M., Historia starożytna, Warszawa 2008.
Ilustracje
- Grafika 1. : https://pixabay.com/pl/photos/ruiny-pałac-w-knossos-minojczyków-111492/
- Grafika 2. :https://pixabay.com/pl/photos/amfora-knossos-crete-grecja-420911/
- Grafika 3. : https://pixabay.com/pl/photos/fresk-bull-pałac-w-knossos-111056/
- Grafika 4.: – By C messier – Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=99541769
- Grafika 5. – Di unknown ancient artist – ArtStudy version 2.0 (Saskia Ltd, ThomsonWadsworth),Pubblicodominio, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=57630
- Grafika 6. – By D. Herdemerten, CC BY-SA 3.0 de, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=15482121
- Grafika 7. – Autorstwa Nieznany – Deutsches Archäologisches Institut Athen Neg. Nr. DAI-Athen-Mykene 63 (D-DAI-ATH-Mykene-0063), Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2062281
- Grafika 8. złota maska – Autorstwa Dorieo21 – Praca własna, Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2615241
- Grafika 9. – https://polona.pl/search/?query=mykeny&filters=public:1